Helmut Boeijen animatie, arbeid, onderwijs

My Old School

Dogwoof

Zijn klasgenoten kunnen het zich een kleine dertig jaar later nog goed herinneren. In 1993 kwam er een nieuwe jongen in hun klas op de Bearsden Academy, gelegen in één van de betere wijken van Glasgow. Het was een bijzondere, vroegwijze figuur, opgegroeid in Canada als zoon van een operazangeres. Toen zijn moeder overleed bij een auto-ongeluk, ging hij als zestienjarige bij zijn grootmoeder in Schotland wonen.

En nu zat Brandon Lee dus naast hen in de schoolbanken. Ze vonden dat overigens wel een opvallende naam. De zoon van karatelegende Bruce Lee heette toch ook Brandon? En was die niet net om het leven gekomen bij een schietongeluk tijdens de opnames van de film The Crow? Pas later begonnen ze er echt over na te denken: Brandons personage in The Crow stond op uit de dood. Zou hij nu aan een tweede leven zijn begonnen op – of all places – Bearsden Academy?

Brandon wil tegenwoordig best terugblikken op zijn tijd op My Old School (109 min.). Hij wil alleen niet in beeld. Daarom verschijnt acteur Alan Cumming, die ooit in de running was om de rol van Lee op zich te nemen in een uiteindelijk nooit gemaakte speelfilm, nu voor de camera om te lip syncen bij het audio-interview met de voormalige scholier. Die had van klasgenoten destijds al snel de bijnaam ‘Thirty-Something’ gekregen. Want in zekere zin leek hij veel ouder – en wijzer – dan zij.

Met zichtbaar plezier kijken ze, gezeten in een schoolbank, terug op de mysterieuze figuur die hun formatieve jaren op de middelbare school inkleurde, een periode die door regisseur Jono McLeod met cartoonachtige animaties is verbeeld. McLeod, die zelf ook op Bearsden in de klas zat bij Brandon, neemt erg veel tijd om dat ‘stranger than fiction’-verhaal op te zetten, maar knoopt in de tweede helft van de film alle losse eindjes aan elkaar en lost ook de eerder afgegeven clous netjes in.

My Own School komt dan zowel mooi rond als achter de façade van Brandon Lee, een jongen met een onverwoestbare droom: dokter worden. Een man ook met een dubbelleven dat hem uiteindelijk, voor het oog van de natie, flink zal opbreken. Dat schandaal wordt hier nog eens met verve, van binnenuit en met bijpassend beeldmateriaal, tot in detail uit de doeken gedaan. Want deze schooltijd vergeet niemand meer.

Helmut Boeijen animatie, dictaturen, egodocu, familie, vrijheid van meningsuiting

Ningdu

Periscoop Film

In The Missing Picture (2013) brengt de Cambodjaanse filmmaker Rithy Panh een historisch verhaal waarvan nauwelijks beelden bestaan opnieuw tot leven. Aan de hand van zijn eigen familiegeschiedenis reconstrueert hij met kleipoppetjes het gruwelregime van De Rode Khmer, dat in de tweede helft van de jaren zeventig twee miljoen mensen van huis en haard verdreef en uitgestrekte ‘killing fields’ achterliet.

Ningdu (104 min.), de debuutfilm van de Chinese animator Lei Lei, is een soortgelijke tour de force, waarin met behulp van kleurrijke stop-motion, popart en animatie, gecombineerd met zwart-wit foto’s en archiefbeelden, een persoonlijke geschiedenis over het voetlicht wordt gebracht en zo het grotere verhaal wordt verteld van een vernietigend maatschappijmodel, dat eveneens onnoemelijk veel mensen het leven onmogelijk heeft gemaakt – of heeft gekost. Plaats van handeling is China in de jaren vijftig en zestig. Gevangen tussen De Grote Sprong Voorwaarts, die van het agrarische land een moderne industriële natie moet maken, en de navolgende Culturele Revolutie, die ‘communistische puurheid’ als uitgangspunt heeft.

Lei Lei spreekt in deze collageachtige film met zijn vader Lei Jiaqi. Ook diens vader Lei Ting, de opa van de filmmaker, komt aan het woord. Hun herinneringen worden door hem als nakomeling, bijzonder inventief en gebruikmakend van surrealistische taferelen, aangekleed en op smaak en tempo gebracht met een experimentele jazzsoundtrack. De vertellers zelf blijven buiten beeld en schetsen vanuit die positie de achterkant van de grote geschiedenis. Levendig verhalen ze bijvoorbeeld over hoe Lei Ting in de jaren vijftig van huis wordt gestuurd om een radertje te worden in China’s massaproductiemachine. Als thuis zijn vrouw overlijdt, worden zijn kinderen naar een weeshuis gestuurd.

Wanneer de man enige tijd later hertrouwt en het gezin dus kan worden herenigd, verkondigt de Chinese leider Mao in 1966 zijn Culturele Revolutie en wordt Lei Ting publiekelijk te kijk gezet als een lid van de bourgeoisie – compleet met pak, stropdas en dikke sigaar – en vervolgens als klassenvijand naar een heropvoedingskamp gestuurd. Het is een tragische geschiedenis die nog altijd doorweegt in het heden, maar desondanks met een zekere nuchterheid uit de doeken wordt gedaan. De betrokken familieleden weten simpelweg niet beter en zijn elkaar, ondanks alle ontberingen, altijd vast blijven houden. Deze film is hun getuigenis, in beelden vervat door de getalenteerde kleinzoon.

Helmut Boeijen animatie, dictaturen, journalistiek, kunst & cultuur, Movies That Matter 2022, religie, spiritualiteit, tekenen

Eternal Spring

Lofty Sky

Het is een bijzonder stoutmoedige actie: op 5 maart 2002 wordt de Chinese staatstelevisiezender in Changchun overgenomen door een select groepje activisten. In plaats van de officiële programmering vertonen ze uitzendingen over de boeddhistische filosofie van de Falun Gong-beweging. Daarmee steken de hackers een niet te negeren middelvinger op naar de almachtige Communistische Partij, die de spirituele beweging in 1999 heeft verboden en aanhangers sindsdien het leven onmogelijk probeert te maken.

‘In China zouden ze duizend mensen doden om er eentje te pakken te krijgen’, stelt Daxiong. Hij probeert de herinneringen van participanten aan de voorbereidingen, de hackactie zelf en de nasleep daarvan te vangen in een storyboard, dat als basis dient voor een geanimeerde versie van de gebeurtenissen. Daxiong heeft overigens ambivalente gevoelens over de actie. Hij nam er zelf niet aan deel, maar voelde zich als aanhanger van Falun Gong naderhand wel genoodzaakt om het land te verlaten. Hebben de actievoerders het regime nodeloos geprovoceerd?

In Eternal Spring (85 min.) volgt Jason Loftus de pogingen van de Chinese animator, inmiddels woonachtig in Canada, om met direct betrokkenen terug te keren in de tijd en de gebeurtenissen zo nauwkeurig mogelijk te reconstrueren. Die verhaallijn wordt doorsneden met het resultaat van zijn inspanningen: fraaie en indringende geanimeerde scènes. Deze krachtige documentaire heeft daarmee een vergelijkbare opzet als Flee, de Deense film die onlangs werd genomineerd voor drie Oscars (en toch met lege handen achterbleef) en doet daar ook weinig voor onder.

Via de hackersactie, die volgt op en wordt gevolgd door vervolging van alles wat met Falun Gong heeft te maken, schetst Loftus in het knap gemaakte Eternal Spring een beklemmend beeld van het leven in een repressieve samenleving, waar de staat opereert als rücksichtslose gedachtenpolitie. De slotsom van 5 maart 2022 is ronduit schokkend: enkele betrokkenen ontvluchtten het land, anderen belandden jarenlang in de gevangenis en een enkeling moest er zelfs met z’n leven voor betalen. En dat alles voor enkele onwelgevallige televisieminuten.

Helmut Boeijen animatie, Docville 2022, IDFA 2021, Jaaroverzicht 2021, LHBTIQ, vluchtelingen

Flee

De reis begon in Kaboel en zou eindigen in Kopenhagen. Tussendoor zag Amin – als dat zijn echte naam is, tenminste – allerlei uithoeken van de wereld. Het begon allemaal met de verdwijning van zijn vader, die eind jaren tachtig werd opgepakt door de Moedjahedien. De tijd van vliegeren, popmuziek luisteren en volleyballen met zijn broer was toen voorbij voor de Afghaanse jongen. Samen met zijn moeder, broers en zussen sloeg hij op de vlucht. Tijdens zijn tocht zou Amin worden geconfronteerd met mensensmokkelaars, corrupte Russische politieagenten en filmende passagiers van een cruiseschip.

Flee (90 min.) is zijn persoonlijke vluchtverhaal en meteen een universele vertelling over vluchten in het algemeen. Amin – althans een fraaie geanimeerde versie van hem – vertrouwt zijn persoonlijke verhaal toe aan Jonas Poher Rasmussen. Met horten en stoten. In meerdere etappes. Soms gewoon zittend. Andere keren ook liggend, met gesloten ogen in het verleden verdwijnend. De twee zijn vertrouwd met elkaar: ze leerden elkaar in Denemarken op school kennen en zijn inmiddels al 25 jaar bevriend.

Gedurende die periode begon bij Rasmussen het idee te groeien om Amins levensverhaal te verfilmen. Daarvoor moest hij het alleen wel willen én kunnen vertellen. Dat bleek al moeilijk genoeg. Van meet af aan was ook duidelijk dat zijn Afghaanse vriend dit niet in beeld wilde doen. Hij wil anoniem blijven. Deze documentaire moest dus voor een groot deel uit geanimeerde scènes bestaan, aangevuld met archiefmateriaal uit de landen waar Amin onderweg tijdelijk onderdak had gevonden.

Daarbij is dan het originele audio te horen van de gesprekken tussen de filmmaker en zijn subject. Ook over diens homoseksualiteit. In Afghanistan bestaat dat niet. Ze hebben er niet eens een woord voor. Amin wel. Beter: een naam. Jean-Claude Van Damme. De stoere actieheld maakte heftige gevoelens los bij het jongetje, dat tevens een poster van Chuck Norris aan de muur had hangen. Hij kon toen nog niet weten wat diezelfde gevoelens in de wereld om hem heen te weeg zouden brengen.

Inmiddels is Amin een geslaagd man – een gearriveerde academicus, meer laat hij daar niet over los – en heeft hij bovendien al enige tijd een vaste relatie. Dat hedendaagse leven, en de strubbelingen die de Afghaan daarbij ondervindt, verweeft Rasmussen ingenieus met diens vluchtverhaal. Zoals ook de fraaie animaties soepel samenvloeien met ‘echte’ beelden van een vredig Kaboel, het grimmige Rusland dat na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ontstond en een desolate vluchtelingengevangenis in Estland.

Tezamen vormen al die elementen een aangrijpend vluchtelingenverhaal, dat uiteindelijk overigens wezenlijk afwijkt van wat Amin bij binnenkomst in Denemarken aan douanebeambten heeft verteld. Ook daar zit de schaamte – en wellicht ook nog de angst. Die geven deze razendknappe film, al op diverse plekken in de prijzen gevallen, alleen nog maar méér lading.

Helmut Boeijen animatie, tweede wereldoorlog

Camp Confidential: America’s Secret Nazi’s

Netflix

Het is een brisante kwestie: na de Tweede Wereldoorlog smokkelden de Verenigde Staten stiekem vooraanstaande Duitse wetenschappers het land uit. De bekendste van hen, Wernher von Braun, zou de centrale figuur van het Amerikaanse ruimtevaartprogramma worden. Als voormalige nazi, verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de V2-raket en andere wapens die werden ingezet tegen de geallieerden, kon hij zich ontwikkelen tot vertegenwoordiger van het vrije westen in één van de meest zichtbare frontlinies van de Koude Oorlog.

In de korte film Camp Confidential: America’s Secret Nazi’s (36 min.), een hybride van documentaire en animatie, komen voormalige medewerkers van een geheim legerkamp, dat simpelweg PO Box 1142 werd genoemd, aan het woord. Zij waren destijds verantwoordelijk voor de opvang van deze (voormalige) nationaalsocialisten. Dat bracht hen regelmatig in gewetensnood. Het leeuwendeel van de kampmedewerkers was Joods en uit Europa gevlucht om Hitler en zijn trawanten te ontvluchten. Nu werden ze geacht om enkele kopstukken van dat kwaadaardige regime met alle egards te ontvangen en wegwijs te maken in hun nieuwe vaderland.

In 2006 interviewde The National Park Service enkele van deze Joodse veteranen. De audio-opnamen daarvan vormen de onderlegger voor deze film van Daniel Sivan en Mor Loushy, die is aangekleed met een combinatie van authentieke archiefbeelden en geanimeerde scènes (die soms nét iets te Disney worden). Verder konden ze spreken met twee nog levende oud-medewerkers van 1142. Die kijken verbitterd terug op hun werk in het geheime kamp, dat in 1946 werd gesloten. ‘Von Braun wist dat Auschwitz bestond’, zegt één van hen, Arno Mayer, met afgrijzen. Achter zijn rug noemden de Duitse gasten hem als medewerker soms rustig ‘de kleine Jodenjongen’.

Zulke uitingen, en de daaraan verbonden denkbeelden, zouden hen echter niet verhinderen om gewoon op te gaan in de Amerikaanse samenleving en er soms zelfs, zoals Von Braun, publiekelijk carrière te maken. Ook omdat, zo maakt deze aardige terugblik tevens duidelijk, hun begeleiders in Camp Confidential te verstaan hadden gekregen dat ze dit geheim toch echt mee hun graf in moesten nemen.

Helmut Boeijen animatie, egodocu, familie

Yalda: De Langste Nacht

Wouter Kuin

Hoe verleidelijk is het om je land van oorsprong, dat je bijna een half leven geleden hebt verlaten, te gaan idealiseren? De mensen, het leefritme en je familie, natuurlijk. Faydim Ramshe’s jongere broer Parham, nog altijd woonachtig in Iran, probeert haar uit de droom te helpen: dat land bestaat niet (meer). Hij verlangt juist naar de ‘moderniteit’ van het westen. ‘Ik haat het Naqsh e Jahan plein zo erg’, zegt hij demonstratief over de bekendste plek van Isfahan, die op de werelderfgoedlijst prijkt. Zijn zus kan haar oren nauwelijks geloven. ‘Ben je serieus?!’ vraagt ze voor de zekerheid. ‘Jij hebt een hekel aan de dingen die ik juist mis.’

Yalda – De Langste Nacht (25 min.) is de zinnenprikkelende weerslag van Faydims zoektocht naar wie ze was, werd en is. In Iran en Nederland. Het is een archetypisch relaas van iemand die opgroeit tussen twee culturen en er soms door wordt verscheurd. Weelderig aangekleed met een persoonlijke voice-over tekst, delicate animaties, kickboksen, weemoedige liederen, snapshots uit het uitgaansleven, nachtmerrieachtige sequenties en – dat ook – fragmenten van de tv-serie Baywatch. ‘Ik moest wel gaan’, constateert ze in een mengeling van Perzisch en Nederlands, ‘om ook jullie te bevrijden.’

Dat gaat natuurlijk niet vanzelf. Faydim, die dertien jaar geleden haar land ontvluchtte, heeft daarover twijfels gekregen. ‘Maar nu, kleine broertje, lieve Parham, tussen jou en tussen mij, vraag ik me af of de prijs die ik betaal voor mijn vrijheid niet te hoog is.’ Intussen kampt haar studerende broer, die mede door haar vertrek en het perspectief dat dit heeft opgeleverd, met zijn eigen issues. In het land dat voor haar nog altijd is ‘doordrenkt met een nostalgie, naar een tijd waar ik nooit bij was’ voelt hij zich vooral beperkt. Zo houden broer en zus elkaar in deze vette korte film een spiegel voor: waar en bij wie horen ze nu werkelijk?

Helmut Boeijen animatie, kunst & cultuur, literatuur, tweede wereldoorlog

Misha And The Wolves

Ze besloot haar ouders te gaan zoeken. Duitsland was toch niet zo ver weg? En dus trok ze als zevenjarig meisje de stoute schoenen aan en zette vanuit België koers richting het oosten, naar haar Joodse ouders die waren afgevoerd door de nazi’s. Misha bleef zoveel mogelijk uit de buurt van mensen en werd vervolgens opgenomen door een roedel wolven, waarmee ze vier jaar optrok. Haar ouders zou ze natuurlijk nooit vinden. Die stierven in een vernietigingskamp.

Toen Misha Defonseca, inmiddels geëmigreerd naar de Amerikaanse staat Massachusetts, op latere leeftijd haar levensverhaal begon te vertellen, maakte dat heel wat los bij vrienden en kennissen. Een plaatselijke uitgever probeerde de vrouw ervan te overtuigen om haar memoires uit te brengen. Voor zo’n bijzonder levensverhaal zou beslist een publiek zijn. En, inderdaad, niet veel later hing de redactie van Oprah Winfrey’s talkshow aan de lijn en nam Misha’s verhaal een enorme vlucht.

In Misha And The Wolves (90 min.) reconstrueert Sam Hobkinson deze bizarre geschiedenis met de hoofdpersoon zelf en allerlei mensen uit haar directe omgeving: de buren, haar advocate, journalisten, een wolvenhoudster, Misha’s tante, genealogen, een Holocaust-deskundige én haar uitgeefster, waarmee ze ernstig gebrouilleerd zou raken. Ieder levert zijn eigen stukje van het verhaal, waarmee Misha’s puzzel te langen leste helemaal kan worden gelegd.

Waarbij niets is wat het in eerste instantie lijkt, zoveel maakt Hobkinson vanaf het allereerste begin duidelijk. De Britse documentairemaker trekt de vertelling helemaal naar zich toe met gedramatiseerde scènes, fraaie animatie en een gewiekste verhaalopbouw. Hij lijkt de werkelijkheid daarbij regelmatig te versimpelen of zelfs een handje te helpen. Omdat Misha nu eenmaal een spannend verhaal heeft te vertellen, dat dan ook met de nodige bravoure moet worden uitgeserveerd.

Daardoor voelt Misha And The Wolves zo nu en dan eerder aan als een thriller met authentieke elementen dan als een documentaire die zo dicht mogelijk bij de waarheid probeert te komen – al is dat, uiteindelijk, toch echt Hobkinsons doel.

Helmut Boeijen animatie, egodocu, journalistiek, kunst & cultuur, oorlog, tekenen

Chris The Swiss

Zijn ontzielde lichaam werd op 7 januari 1992 aangetroffen in het Kroatische stadje Karlovac, gesneuveld tijdens de oorlog in het voormalige Joegoslavië. Christian Würtenberg, een gewone Zwitserse jongen. Journalist. Avonturier. En, volgens sommigen, een moedig man. ‘Het was een zelfmoordmissie’, stelt zijn broer Michael. ‘Geen enkele foto, geen enkele zin, niets is het waard om je leven voor te wagen. Geen enkel verhaal is reden genoeg om te sterven.’

De nicht van Chris The Swiss (90 min.), regisseur Anja Kofmel, wil weten wat Christian dreef en reist hem ruim twintig jaar later achterna. Intussen spreekt ze met zijn plaatselijke fixer, andere oorlogsjournalisten en huurlingen. Wat ze via hen te weten komt, verwerkt Kofmel in stemmige zwartwit-animaties die de laatste levensdagen van haar neef, zijn gemoedstoestand en de Joegoslavische burgeroorlog in het algemeen verbeelden. Dat is geen vrolijk stemmend verhaal.

Anja Kofmel is vooral benieuwd naar de onverwachte afslag die Christian in zijn laatste levensfase heeft genomen. In hoeverre zet die alles op zijn kop? vraagt de Zwitserse filmmaakster zich af. Of sluit deze wending juist aan bij de activiteiten die haar neef eerder heeft ontplooid in Zuid-Afrika? De beruchte terrorist Carlos de Jakhals noemt ‘Chris The Swiss’ in elk geval een dubbelagent. Vaststaat dat hij steeds verder is afgedaald in de hel die oorlog is. Totdat de dood erop volgde.

Deze overtuigende hybride van (ego)documentaire en animatiefilm uit 2018 zet dat drama goed in de verf en verdwaalt met hem in het morele mijnenveld van de Joegoslavische burgeroorlog, waarbinnen niets hoeft te zijn wat het ooit was of nu lijkt.

Helmut Boeijen animatie, beeldende kunst, film, kunst & cultuur, tekenen

Servais

‘Een film is nooit perfect’, zegt de Belgische animatiefilmer Raoul Servais. Hij legt uit hoe dat werkt in zijn hoofd: ‘Laten we zeggen dat tien procent van een film niet perfect is, maar je hebt de indruk dat negentig procent niet perfect is. Die indruk krijg ik telkens als ik mijn films afgewerkt heb.’ Die twijfel zorgde er bijvoorbeeld voor dat hij de première van zijn laatste film Tank (2015) op het filmfestival van Gent bijna had afgeblazen.

Dergelijke gevoelens drijven de inmiddels hoogbejaarde pionier van de Belgische animatiefilm ongetwijfeld nog altijd voort, maar erg veel reden is er niet voor zulke elementaire twijfel. Servais’ loopbaan, die inmiddels ruim een halve eeuw omspant, is een aaneenschakeling van loftuitingen geworden. Met Harpya won hij in 1979 bijvoorbeeld een Gouden Palm op het filmfestival van Cannes. Een jaar later werd de korte productie zelfs gekozen tot één van de beste animatiefilms aller tijden.

De aimabele Servais (60 min.) blijft in dit fraaie portret van Rudy Pinceel, dat vanzelfsprekend is doordesemd met fragmenten uit zijn imposante oeuvre en dat zijn privéleven veelal buiten beschouwing laat, evenwel de bescheidenheid zelve. Als hij een eigen vleugel krijgt aangeboden in het Muzee in zijn geboorteplaats Oostende, te midden van schilders als James Ensor en Léon Spilliaert, stelt hij zichzelf weer elementaire vragen. ‘Verdien ik dat wel? Is mijn werk sterk genoeg?’

Intussen steken collega’s en notabelen ongegeneerd de loftrompet over de peetvader van de Europese animatie, bijvoorbeeld als hij in 2018 bij z’n negentigste verjaardag wordt uitgeroepen tot ereburger van zijn stad. Hij heeft niet alleen baanbrekend werk verricht met zijn eigen films, maar stond begin jaren zestig ook aan de basis van de allereerste Europese animatieopleiding in Gent. ‘Je moet daar niet trots op zijn’, zegt hij, geheel in stijl, tegen een verslaggever van de VRT. ‘Alleen tevreden dat je het mag doen.’

Helmut Boeijen animatie, klassieke muziek, kunst & cultuur, misdaad, muziek, Nederlands Film Festival 2021, tweede wereldoorlog

De Lijst Van Mengelberg

Moondocs

Van volksheld naar staatsvijand nummer één. Het ‘overkwam’ de immens populaire Nederlandse dirigent Willem Mengelberg, die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog tot ontsteltenis van veel landgenoten aan de zijde van de Duitse bezetter schaarde.

De keuze van Mengelberg, volgens zijn biograaf Frits Zwart bepaald geen prettige persoonlijkheid, liet een schokgolf door het land gaan, die 75 jaar na dato op bepaalde plekken nog altijd voor kleine rimpelingen in het water zorgt. ‘De musicus kunnen we prijzen’, zegt David Bazen, de huidige directeur van het Amsterdamse Concertgebouworkest, over de erfenis van het omstreden boegbeeld van zijn orkest. ‘Maar de mens Mengelberg blijft echt een problematische persoon.’

Toch is dat niet alles wat er kan (en moet) worden gezegd over de man die zijn volk zo opzichtig verraadde. De werkelijkheid lijkt genuanceerder dan het verhaal dat ervan is gemaakt. Zo was Mengelberg om te beginnen Duits van origine. Hij kwam op zijn tweede pas naar Nederland. Thuis zou er altijd in zijn moedertaal worden gesproken. Het is dan misschien geen echt excuus voor zijn latere geestdrift voor de nazi’s, zoals bijvoorbeeld nog altijd blijkt uit aantekeningen die de dirigent maakte op oude Duitse kranten, maar maakt die wel begrijpelijker.

En dan blijkt er ook nog een andere kant te zitten aan Mengelbergs positie tijdens de oorlog. Daarop concentreert Jaap van Eyck zich dan ook in De Lijst Van Mengelberg (77 min.). Hij gebruikt niet voor niets het woord ‘lijst’. Dat roept associaties op met Oskar Schindler die tijdens de oorlog bijna elfhonderd Joden redde (of, in een Nederlandse context, De Kinderen Van Truus Wijsmuller). Mengelberg spande zich in woord en daad in voor de Joden in zijn directe omgeving, zijn eigen orkestleden in het bijzonder.

75 Jaar later kunnen hun kinderen er nog steeds van getuigen. En dat doen ze dan ook uitgebreid in deze gedegen film, die met fraaie zwartwit-animaties en klassieke muziek naar een hoger plan wordt getild. Terwijl driekwart van de Nederlandse Joden tijdens de oorlog in vernietigingskampen belandde, werden hun ouders, gekenschetst als mensen ‘die verdienstelijk waren geweest voor de Nederlandse samenleving’, ondergebracht op Landgoed Schaffelaar in Barneveld. Van daaruit konden deze vertegenwoordigers van de culturele elite de oorlog uiteindelijk wél overleven.

‘Zo werkt het nu eenmaal’, zegt historica Pauline Micheels bijna schouderophalend. Ze blijft nochtans hard oordelen over Willem Mengelberg. Die ambiguïteit kenmerkt deze documentaire die weliswaar een onderbelichte kant verkent van de man die na de oorlog een dirigeerverbod kreeg, maar die hem verder helemaal niet probeert vrij te pleiten.

De Lijst Van Mengelberg is hier te zien.

Helmut Boeijen animatie, humor, kunst & cultuur, literatuur, zelfdoding

Etgar Keret – Een Waargebeurd Verhaal

NTR

Als nou één man in zijn fantasie leeft, dan is het de Israëlische schrijver Etgar Keret. In zijn korte verhalen kan alles – en gebeurt dat ook. Hij is altijd goed voor een (uitbundige) lach en, dat ook, hier en daar een traan. Zo’n man verdient geen bloedserieuze auteursdocumentaire, waarin met gefronste wenkbrauwen zijn oeuvre tot achter de komma wordt uitgeplozen op persoonlijke thematiek, verborgen motieven en, yuk!, inspiratiebronnen. Saaaaai!

Die kwalificatie is gelukkig met geen mogelijkheid van toepassing op Etgar Keret – Een Waargebeurd Verhaal (54 min.), een Nederlandse film waar de makerslol werkelijk vanaf spat – en dan zit het met de kijkerslol meestal ook wel goed. Net als in het werk van hun protagonist laten Stephane Kaas en Rutger Lemm in hun joyeuze portret van de geboren verhalenverteller de verbeelding aan de macht. Feit en fictie raken volledig met elkaar verstrikt. Net als documentaire, speelfilm en animatie. Samen met Keret liegen ze de waarheid.

Nadeel daarvan, zou je met een zure blik kunnen constateren, is dat geen verhaal in deze documentaire helemaal is te vertrouwen. Maakte één van Etgars beste vrienden echt een einde aan zijn leven tijdens hun gezamenlijke diensttijd? En hebben zijn ouders elkaar werkelijk ontmoet toen hij zich voordeed als agent en haar contactgegevens noteerde? Hetzelfde geldt trouwens ook voor het relaas van Kaas en Lemm zelf: zijn zij onderweg naar hun held serieus staande gehouden door een Israëlische douaneambtenaar omdat hij de reden van hun reis, ‘shoot’ a documentary, niet vertrouwde?

Goede verhalen moet je natuurlijk niet dood checken. Ze zijn volgens Keret ook vooral bedoeld als reclame voor het leven. Omdat het dat blijkbaar (nog) nodig heeft. Deze documentaire uit 2017, die zowaar werd bekroond met een Emmy Award, is niets minder dan reclame voor het vertellen van die verhalen. Met bravoure, gevoel voor de absurditeit van het bestaan én – hoewel de ondertoon bij Keret stiekem behoorlijk zwaarmoedig is – een overdosis joie de vivre.

Etgar Keret – Een Waargebeurd Verhaal is hier te bekijken.

Helmut Boeijen animatie, Docville 2021, film, filosofie, internet, kunst & cultuur, mens en maatschappij, psychische problematiek, psychologie, wetenschap

A Glitch In The Matrix

Deze film kan zomaar zijn ontsproten aan het brein van sciencefiction-schrijver Philip K. Dick, de man die ons onvergetelijke dystopische werelden voorschotelde in Blade Runner, Minority Report en Total Recall. Sterker: in zekere zin is dat ook zo. Het startpunt is in elk geval een speech die Dick voor een Frans publiek gaf in 1977. Over zijn ‘preoccupatie voor pluriforme pseudo-werelden’.

Kern van deze film is – denk ik, maar dat is niet mijn meest in het oog springende kwaliteit – de hypothese dat de werkelijkheid waarin we denken te leven in realiteit ook wel eens een groots opgezette simulatie kunnen zijn. Dat klinkt als de clou van een baanbrekende sciencefiction-klassieker van dik twintig jaar geleden. En dat klopt: deze documentaire heet niet voor niets A Glitch In The Matrix (108 min.).

De zinsbegoochelende film van Rodney Ascher refereert ook aan dat gevoel wat je als kind kunt hebben – ik tenminste wel, en mijn voorstellingsvermogen is nooit héél erg groot geweest – dat de wereld alleen bestaat als en op het moment dat jij erin participeert. Zodra je iets de rug toekeert, verdwijnt ‘t. Om pas weer tot leven te komen, als jij besluit om je toch nog een keer om te draaien.

Deze docu, die ik voor het gemak ga opzadelen met de term ‘mindfuck’ – want al te veel fantasie is mij ook nooit gegeven – is niet voor niets vormgegeven als een soort mixture van een videogame, virtual reality en het dark web, waarin originele gedachtenexercities, filosofische bespiegelingen en baldadige luchtfietserij samenkomen in een wereld die wel eens geheel verzonnen zou kunnen zijn. Of niet.

Natuurlijk is de film gelardeerd met filmscènes, animaties en games, wordt de voice-over verzorgd door een computerstem en is het geheel dichtgesmeerd met plastic synthmuziek. Alle ‘mensen’ die aan het woord komen zijn bovendien getransformeerd in geanimeerde personages die zo weggelopen zouden kunnen zijn uit/naar – daar wil ik even vanaf zijn, anders loopt mijn brein er weer op vast – een sci-fi horrorfilm van hooguit B-garnituur.

A Glitch In The Matrix heeft een paranoïde feel en werpt elementaire vragen op over realiteit, psychische gezondheid en moraliteit. Probeer ze alleen maar eens te vangen. Het kostte mij – mijn geest heeft inmiddels de draaicirkel van een aftandse tractor – net zoveel moeite als kandidaten van de Ted Show, die willekeurig uit het plafond vallende staven te pakken moesten krijgen; je hebt net zo vaak prijs als dat je lucht vangt.

En met dat gevoel moet je als eenvoudige kijker – als je het vaak doet, word je er niet per definitie ook beter in – maar zien te dealen. Een oplossing zou kunnen zijn: snel proberen te vergeten. Of: je er helemaal in verliezen, zoals veelkijkers van The Matrix en Inception gebeurt. Dan kan de realiteit alleen óók een dystopie worden. Zoals het relaas van Joshua Cooke aantoont, de naargeestige apotheose van deze ontregelende film.

Philip K. Dick had het niet beter kunnen verzinnen, zou ik zeggen – als ik om woorden verlegen zou zitten. En als hij dat ook niet gewoon heeft gedaan.

Helmut Boeijen animatie, jeugddocu, kinderen, ouderschap, zelfdoding

Waarom Bleef Je Niet Voor Mij?

Nederlandse Filmacademie

‘Ik wist wel dat hij ziek was’, vertelt Annabel (10). ‘Meer kreeg ik ook niet te horen omdat ik natuurlijk nog heel jong was. Later kreeg ik te horen dat hij de piekerziekte had.’

‘Soms wist ik het wel een beetje dat hij er niet meer wou zijn’, herinnert de twaalfjarige Rebekka zich. ‘Omdat hij dan bijvoorbeeld niet zo lekker in zijn vel zat en zo. Maar toen dacht ik: hij heeft zijn dag niet.’

‘Niks kon hem meer blij maken’, vertelt Hessel, ook twaalf. ‘Dus ja, wij ook niet.’

‘Dat is voor het kind moeilijk’, stelt Stef. ‘Dan kan ie ook depressief worden en misschien wil ie dan zelf ook niet meer leven of zo. Dat kind moet ook gewoon een leuk leven hebben. Dat moet je niet voor diegene verpesten.’

Vier kinderen, vier varianten op één en hetzelfde verhaal. Hun vader stapte uit het leven. Ook uit hun leven. Toen zij nog heel jong waren. Sindsdien vragen ze zich af: Waarom Bleef Je Niet Voor Mij? (25 min.). Het was een vraag waarmee ook Milou Gevers jarenlang rondliep. Haar moeder maakte tien jaar geleden een einde aan haar leven. Het was een onderwerp waarover meestal zorgvuldig werd gezwegen.

In deze afstudeerproductie voor de Nederlandse Filmacademie grijpt Gevers alsnog de gelegenheid aan om het onderwerp bespreekbaar te maken. Ze legt de kinderen vragen voor die veel anderen niet durven te stellen – en waarover ze zelf als kind wel had willen praten. ‘Vind jij dat papa voor jou een leuk leven wel een beetje heeft verpest?’ vraagt ze bijvoorbeeld aan Stef. De dertienjarige jongen kijkt droef in de camera. ‘Een beetje wel.’

Zelf zit de documentairemaakster niet in de film. Althans, niet letterlijk. Haar ervaring is via fraaie stop-motion animatie wel degelijk verwerkt. Het alter ego van Milou Gevers belandt tijdens haar tocht van het Boze Bos in de Waterval Van Tranen, kijkt eens goed in het Spiegelmeer en koestert bovendien een Nest Van Herinnerdingen. Om uiteindelijk Onbekend Terrein te betreden.

Gevers begeleidt deze verbeelding van het rouwproces met zeer persoonlijke voice-overs. ‘Ik heb me net als jullie vaak alleen gevoeld’, bekent ze bijvoorbeeld, om vervolgens tot de optimistische slotsom te komen die deze delicate film uiteindelijk kenmerkt. ‘Maar we zijn niet alleen. We maken dezelfde reis. Ik weet niet wat ons nog allemaal te wachten staat, maar we blijven doorgaan. We lopen gewoon door. Elke dag een stapje.’

Waarom Bleef Je Niet Voor Mij? is hier te bekijken.

Helmut Boeijen animatie, politiek, psychologie

Unfit: The Psychology Of Donald Trump

Quizvraag: aan welke Amerikaanse politicus moet u denken bij de volgende termen: narcisme, paranoia, antisociale persoonlijkheid en sadisme? Vast niet aan Joe Biden. Al is er volgens psychiater John Gartner een dikke kans dat de Democratische presidentskandidaat in elk geval een narcist is. Dat geldt immers voor de meeste politici. Niet alleen de Amerikaanse overigens.

Nee, hij heeft het natuurlijk over – tromgeroffel, doodse stilte, paukengeschal – Donald J. Trump. En diens narcisme is bepaald niet het grootste probleem. Die andere drie kwalificaties maken hem in de ogen van Gartner pas echt gevaarlijk. Ga maar na: ’s mans complottheorieën, zijn slachtofferschap, het kleineren en demoniseren van anderen, zijn leugenachtigheid, het schenden van andermans rechten, zijn totale gebrek aan elke vorm van spijt en het overtreden van alle mogelijke normen en regels. Samengevat: kwaadaardig narcisme.

En natuurlijk, er bestaat zoiets als The Goldwater Rule, vernoemd naar de Republikeinse presidentskandidaat Barry Goldwater die in 1964 publiekelijk allerlei psychische stoornissen kreeg aangepraat door psychiaters. Sindsdien geldt het uitgangspunt: als psychiater houd je in het openbaar je mond over de mentale gesteldheid van een politicus. Maar dan treedt volgens Gartner en zijn collega’s de Tarasoff-regel in werking: het is de plicht van een therapeut om anderen te waarschuwen als ‘de patiënt’, volgens Commander In Cheat-schrijver Rick Reilly ook een notoire valsspeler op de golfbaan, een gevaar voor hen vormt.

Zie daar het centrale dilemma van de intrigerende documentaire Unfit: The Psychology Of Donald Trump (85 min.) van Dan Partland, waarin psychologen, historici en critici vanuit eigen kring zoals George Conway (de echtgenoot van Trumps adviseur Kellyanne), zijn voormalige perschef voor een dag of tien, Anthony Scaramucci, en conservatief boegbeeld Bill Kristol de man en het fenomeen Trump proberen te duiden. Daarbij komen en passant ook thema’s als de psychologie van het hedendaagse Amerika en moderne wetenschappelijke inzichten over leiderschap en groepsvorming aan de orde.

Waarbij de psychologische bevindingen en politieke ideeën van de sprekers over de Amerikaanse president natuurlijk volledig verknoopt raken, bijvoorbeeld als die omstreden parallel tussen Trump en autoritaire leiders als Mussolini en Hitler aan de orde komt. Die wordt overigens behoorlijk aannemelijk gemaakt, zonder dat The Donald meteen wordt gelijkgeschakeld aan Il Duce of Der Führer. Dat de vergelijking überhaupt wordt gemaakt zal voor critici echter al voldoende reden zijn om het lekker vlot gemonteerde en met animaties opgeleukte Unfit zonder omhaal van woorden af te doen als ‘hopeloze Trump-bashing’.

Als we Gartner en consorten mogen geloven wordt er tijdens de verkiezingen van dinsdag 3 november hoe dan ook een narcist tot president gekozen. Het is vooral de vraag of die regelmatig een hole-in-one slaat.

Helmut Boeijen animatie, dictaturen, genocide, oorlog

The Missing Picture

Het was de dag dat zijn lot, en dat van zijn volledige familie, directe omgeving en het gehele land, definitief werd veranderd. Filmmaker Rithy Panh was dertien toen Pol Pots communistische horde op 17 april 1975 de Cambodjaanse hoofdstad Phnom Penh binnentrok. Twee miljoen mensen werden van huis en haard verdreven, om in kampen te worden heropgevoed en te werken aan de nieuwe heilstaat van de Rode Khmer. ‘Ze hadden hun orders: raak de vijand nooit aan’, realiseerde Panh zich al snel. ‘De vijand, dat ben ik.’

Van individuele mensen met een eigen identiteit moest, met harde hand en honger als ongenadig wapen, een gezichtsloos collectief worden gemaakt. De beelden van de eindeloze ontberingen en het peilloze verdriet dat dit veroorzaakte houden zich nog altijd verscholen in zijn hoofd. Met kleipoppetjes roept Rithy Panh ze opnieuw op. Net als de onbekommerde jeugd die tijdens de Rode Khmer-jaren (1975-1979) genadeloos werd uitgewist.

The Missing Picture (95 min.) vormt de ontroerende weerslag van Panhs diep persoonlijke zoektocht naar dat onzichtbare verleden, die wordt ingekleurd met een intieme voice-over, expressieve muziek en zielsnijdende ensceneringen met zijn personages van klei. Als tegenwicht is er de letterlijke kleurloze verbeelding van de officiële Khmer Rouge-ideologie, propaganda waarin de menselijke maat volledig is uitgevlakt.

Met deze zeer persoonlijke en verduiveld knappe film uit 2013, waarin interviews en andere hoofdpersonen achterwege blijven, hervindt Rithy Panh zo iets van zijn eigen humaniteit, het deel dat het totalitaire regime destijds met alle macht probeerde af te schakelen. Hij brengt tevens zijn familie weer tot leven. Ook al is het dan met klei.

Het bezorgde de Cambodjaanse documentairemaker, die met S21: The Khmer Rouge Killing Machine eerder al een film had gemaakt over Pol Pots lugubere martelfabriek in Phnom Penh, een Oscar-nominatie en een belangrijke prijs op het filmfestival van Cannes. En hopelijk, ergens, ook wat gemoedsrust.

Helmut Boeijen animatie, discriminatie, mens en maatschappij, minderheden, politiek, tweede wereldoorlog, vrijheid van meningsuiting

Kleine Germanen – Eine Kindheid In Der Rechten Szene

’In de dierenwereld is het net als bij de mensen’, leest opa bij het haardvuur voor aan zijn kleindochter Elsa. ‘Er zijn trotse en nobele dieren zoals de adelaar. En er is schurftig ongedierte zoals ratten. De eerste soort moet je respecteren, maar hoed je voor die anderen, want zij tasten ons prachtige land aan.’

Niet veel later is de kleine blonde Elsa in een gevecht op leven en dood verwikkeld met zo’n kolossale rat. Hij beschikt over een joekel van een neus, draagt een zwarte hoed en heeft opvallende pijes, de pijpenkrullen die kenmerkend zijn voor orthodoxe Joden. Vanzelfsprekend wint Elsa. Zij behoort immers tot een superieur ras.

De geanimeerde scènes rond vertelster Elsa, gebaseerd op het verhaal van een vrouw die in een nationaalsocialistische traditie werd opgevoed en daarna al snel in neonazistische kringen belandde, vormen de rode draad van Kleine Germanen – Eine Kindheid In Der Rechten Szene (86 min.), waarin Duitse en Oostenrijkse kopstukken van extreemrechts worden geportretteerd.

In die contreien houdt bijvoorbeeld ook Sigrid Schüssler zich regelmatig op. ‘Ik ben moeder van vier kinderen’, zegt ze. ‘Dat is mijn voornaamste bezigheid.’ Daarnaast spreekt de goedlachse Duitse vrouw volgens eigen zeggen wel eens bij openbare manifestaties van Pegida en aanverwante clubs. Wat ik nog meer doe? vraagt ze vervolgens lachend. ‘Ik sta voor de rechter.’

De volgende scène maakt duidelijk waarom Schüssler regelmatig wordt aangeklaagd. ‘Luister niet naar de Lügenpresse’, schreeuwt ze tijdens een manifestatie tegen haar gehoor. ‘Kijk wat er gebeurt. Hoe ze op school liegen tegen je kinderen. Hoe die kapot worden gemaakt door een walgelijke, onnatuurlijke, veel te vroege seksualisering. Hoe de homocultus in dit land wordt omarmd!’

Het is één van de weinige keren dat de filmmakers Mohammad Farrokhmanesh en Frank Geiger het lelijke gezicht van radicaal-rechts laten zien in deze intrigerende documentaire. Ze leggen de Pegida-leden en Identitairen niet op de pijnbank, maar laten hen vanuit zichzelf vertellen. Over hun opvoeding, levenswijze en normen en waarden.

Die bedachtzame aanpak, waarbij deskundigen off screen verdere duiding geven, contrasteert soms met de tamelijk vet aangezette animatie-verhaallijn rond Elsa, waarin de personages wél het achterste van hun tong laten zien en de ingehuurde stemacteurs zich nogal eens schuldig maken aan overacting. Archetypische nazi’s, zoiets.

Dit laat onverlet dat Kleine Germanen treffend een wereld inzichtelijk maakt, die meestal buiten beeld blijft. Niet via de gebruikelijke harde confrontaties, maar op een empathische manier: hoe zijn deze ogenschijnlijk volstrekt normale mensen tot zo’n extreem gedachtegoed gekomen? En kunnen zij zichzelf nog bevrijden uit dat nest van adelaars (dat bedreigd wordt door ratten)?

Helmut Boeijen animatie, dood, Jaaroverzicht 2020, jeugddocu, jongeren, kinderen

Wolkenzusje

Human

Het ogenschijnlijk alledaagse tafereel vormt een hartverscheurend openingsbeeld: twee meisjes, kleuters nog, die lol hebben op de schommel. ‘Bo hield altijd van aardbeien op wafels en slagroom’, vertelt haar zus Kess, inmiddels een ontluikende puber. Er volgen nog meer familiefilmpjes van de kinderen: de eerste stapjes, samen op de glijbaan en lekker wandelend. Bo’s favoriete liedje was De Drie Biggetjes van K3, zegt Kess nog.

Heb je broers of zussen? gaan ze haar straks, na de zomervakantie, ongetwijfeld vragen op de middelbare. ‘En dan weet ik niet goed wat ik dan moet zeggen.’ Want Bo is een Wolkenzusje (16 min.) geworden. Ze overleed toen Kess nog geen vijf jaar oud was. ‘Soms ben ik bang dat ik vergeet hoe ze lachte en praatte’, zegt ze in deze prachtige jeugddocu van Sara Kolster (die zelf op jonge leeftijd een zus verloor).

Alle elementen vallen op hun plek in dit kostbare kleinood: de fraaie inktanimaties van Kolster en Tonke Koppelaar, het weldadige camerawerk van Rogier Timmermans en de sfeervolle muziek van Roald van Oosten en singer-songwriter Liztophe Verhoeven. Ze creëren een vruchtbare bedding voor de gedachtestroom van Kess. Over hoe het leven kan ophouden en toch weer moet doorgaan.

Wolkenzusje is een perfecte weerslag van hoe het Limburgse tienermeisje behalve van de basisschool ook voor de tweede keer afscheid moet nemen van haar zus. Een poëtische korte film, die gedurig de hartspier beroert. Zonder ook maar een moment sentimenteel te worden.

Wolkenzusje is hier te bekijken.

Helmut Boeijen animatie, genocide, tweede wereldoorlog

De Kinderen Van Truus

In de Tweede Wereldoorlog steeg ze boven zichzelf uit. Geertruida Wijsmuller – Meijer (1896-1978). Alias Truus, de Nederlandse Oskar Schindler. Met haar Kindertransporten bracht ze voor en tijdens de oorlog meer dan 10.000 Joodse kinderen in veiligheid. Ze had in 1938 hoogstpersoonlijk met Hitlers rechterhand Adolf Eichmann geritseld dat ze hen mocht evacueren.

‘Ik ben iemand die als er nood was direct voor iedereen klaar stond’, zegt ze zelf, in een audio-interview uit 1967, dat als anker fungeert voor De Kinderen Van Truus (61 min.). Deze documentaire van Pamela Sturhoofd en Jessica van Tijn start met een fraaie animatie waarmee de heldenprestatie van de kordate Truus Wijsmuller, een vrouw die zelf nooit kinderen kreeg, wordt gevisualiseerd. Daarna komen ook haar ‘kinderen’, inmiddels zelf hoogbejaard, aan het woord. Ze werden gered van de nazi’s, maar moesten ook afscheid nemen van hun ouders. De meesten zagen hen nooit meer terug,

Mirjam Baitalmi – Szpiro was één van die kinderen. Ze heeft zich haar hele leven doorzichtig gevoeld, zegt ze. Alsof ze door niemand echt gezien werd. ‘Dat noemen ze het verlaten kind-syndroom, zei mijn psycholoog.’ Ze herinnert het zich nog als de dag van gisteren dat ze besefte dat ze er alleen voor stond. Nadat alle andere kinderen door hun ouders waren opgehaald uit het ziekenhuis van Manchester, dacht ze: ‘Dat is het: er is niemand die mij komt ophalen. En dat klopt. Niemand heeft dat ooit gedaan.’

Tegelijkertijd herinnert Baitalmi – Szpiro zich ook de krachtige knuffel die ze kreeg van Truus, een vrouw die door de andere sprekers in deze stevige film wordt geportretteerd als een vrouw met een missie, die wist wat ze wilde en ervoor zorgde dat ze dat ook kreeg. Met haar daad- en wilskracht streek ze in haar veelbewogen leven regelmatig mensen tegen de haren. Die leverde echter ook een ontzaglijke erfenis op, in de vorm van talloze, ten volle geleefde levens. Mannen en vrouwen die ruim veertig jaar na haar dood getuigen over hun dramatische vlucht en de heldenrol die de vrijwel vergeten Truus Wijsmuller daarin speelde.

Helmut Boeijen animatie, Israël-Palestijnen, oorlog

Waltz With Bashir

Ons geheugen haalt gemene streken met ons uit – of beschermt ons tegen onszelf. Het licht de ene herinnering buitensporig op, terwijl een andere stiekem wordt weggestopt. En dan is er nog de waarheid. Hoe verhoudt die zich tot wat het brein op ons commando opdist? Ari Folmans geheugen heeft hem in elk geval jaren in de steek gelaten. Zijn diensttijd als Israëlisch militair in Libanon hield zich schuil achter een luikje dat hij allang was vergeten. Totdat een oude vriend hem ruim twintig jaar later vertelde over zijn nachtmerrie over 26 woedende honden…

Dat ene geopende luikje bracht Folman in een ruimte met nog veel meer gesloten luikjes. in de navolgende jaren zocht hij daarom oude maten op en keerde met hen terug naar 1982, het jaar dat ze als dienstplichtige militairen in tanks naar Libanon werden gestuurd, een land waar toentertijd een permanente oorlog woedde. De geestesbeelden die zijn vrienden en hij van die tijd opriepen heeft de filmmaker vervat in magisch-realistische animaties. Het zijn geen feitelijke herinneringen, eerder hallucinaties of koortsdromen. Van een geest die de feiten naar zijn hand zet en ze naar behoefte inkleurt, uitvergroot of dragelijk maakt.

Het resultaat is een zinsbegoochelende trip down memory lane. Door een dwarsstraat uit het verleden die je eigenlijk liever zou mijden, maar die ook onvergetelijke beelden oplevert: naakte jongens die met hun wapen in de hand door het water waden, (dodelijk) verwonde Palestijnen waarbij in hun borst een kruis is gekerfd of een levensgrote blote vamp die een Israëlische soldaat van een wisse dood redt. Het met prijzen overladen Waltz With Bashir (89 min.) uit 2008 is tevens een heel persoonlijke film, die op onvergetelijke wijze het schemergebied tussen egodocumentaire en animatiefilm aftast en impliciete vragen stelt over wat ons geheugen doet met onwelgevallige herinneringen.

Zeker in Israël, dat de gevolgen van ‘Wir haben es nicht gewusst’ met zich meedraagt, is dat een heikel punt. Gaandeweg hervindt Ari Folman in gesprek met z’n vrienden en therapeut echter zijn eigen verleden als militair en gaat hij in de apotheose van de film uiteindelijk de confrontatie aan met Sabra en Shatila, een traumatische gebeurtenis die ieder enigszins functionerend brein zou willen verdringen.

Helmut Boeijen animatie, gevangenis, misdaad

It’s A Hard Truth Ain’t It

Op tweederde van de documentaire komen ze bij elkaar om de balans op te maken: is dit de film die we willen maken? De mannen hebben nog drie draaidagen om een passend einde te bedenken voor dit project over hun eigen leven. Welke kant slaan ze daarin op? Eigenlijk is er maar één gepast slot. Dat weten ze zelf ook wel.

En nu staan ze, dertien man sterk, gezamenlijk op de toonaangevende filmwebsite IMDB als coregisseur van It’s A Hard Truth Ain’t It (74 min.), een aangrijpende documentaire over levens die allemaal op dezelfde manier lijken te eindigen: achter de tralies. Stuk voor stuk hebben ze één of meerdere geweldsdelicten achter hun naam staan. De gevangenis is hun thuis geworden.

Daar, in hun eigen Pendleton Correction Facility in de Amerikaanse staat Indiana, maakten ze ook deze film, tijdens een project dat werd geïnitieerd en begeleid door Madeleine Sackler. Zij filmde ter plaatse de speelfilm O.G., een gevangenisdrama waarin enkele gedetineerden hun acteerdebuut maakten. Daarna was de tijd rijp om van die bijrollen een hoofdrol te maken.

Al doende leren de mannen hoe je dat doet: het maken van een film. Maar ook: het vertellen van een verhaal. Sterker: het zien van je eigen leven als een verhaal. Met een inleiding (vrijwel altijd: een beroerde jeugd), kern (de steeds verdergaande ontsporing) en een ellenlang slot (tientallen jaren in de bajes). Een verhaal dat je misschien niet opnieuw mag schrijven, maar wel achteraf kunt proberen te begrijpen.

Ze interviewen elkaar en leren zo ook iets over zichzelf. Hetzelfde geldt voor de fraaie animaties van Yoni Goodman (die eveneens betrokken was bij het voor een Oscar genomineerde Waltz With Bashir) waarmee hun herinneringen indringend zijn verbeeld. Ook die zorgen ervoor dat de mannen meer zicht krijgen op zichzelf. En ze mogen het beeld tevens corrigeren als het hen, op tweederde van de docu, tóch niet helemaal bevalt.

Die vrijheid heb je nu eenmaal als coregisseur. Met die zeggenschap komt ook verantwoordelijkheid: dat eerlijke einde. En dat krijgt deze aangrijpende film, die doet denken aan het eveneens in een Amerikaanse gevangenis gesitueerde The Work. Terwijl in die film confrontatie, amateurpsychologie en catharsis voor vuurwerk zorgden, is It’s A Hard Truth Ain’t It juist bespiegelend van aard: hoe had ik dit leven kunnen voorkomen?

Beide films humaniseren de mensen die schuilgaan achter vreselijke misdrijven. Mensen die wij, brave burgers, simpelweg kennen als ‘dader. ‘We zijn niet zo slecht als het ergste wat we ooit hebben gedaan’, zegt producer Stacey Reiss daarover in de meegeleverde Behind The Scenes-reportage. Zoals we – en dat zou eveneens een sterke film kunnen opleveren – natuurlijk ook niet zo goed zijn als onze beste daad.

Madeleine Sackler is overigens niet onomstreden als filmmaker. Als telg van de beruchte Sackler-familie, die met het ongegeneerd aan de man brengen van de zeer verslavende pijnstiller Oxycontin zo’n beetje aan de basis heeft gestaan van The Opioid Crisis, wordt haar een hoge mate van hypocrisie verweten. Ze noemt zichzelf een sociale activist terwijl ze rijk is geworden door de ellende van anderen, verwijt fotografe Nan Goldin haar in dit Guardian-artikel.