Tijdens de Libische revolutie van 2011 staan broer en zus tegenover elkaar. Haroun vecht aan de zijde van de omstreden leider Muammar Gaddafi, die het land ruim veertig jaar in een ijzeren greep hield. ‘Dokter’ Myriam heeft zich aan de zijde van de rebellen geschaard. Later, bij de strijd om hun geboortestad Babi Walid, zullen de twee elkaar toch weer vinden in hun verlangen naar een vrij en democratisch land.
In de navolgende jaren volgt Giovanni Buccomino broer en zus als Libië After A Revolution (122 min.) alle wrevel achter zich moet zien te laten. Haroun en Myriam, bijgenaamd Doshka (naar het wapen dat ze droeg tijdens de strijd), doen in die periode danig van zich spreken. Hij restaureert een omstreden heiligdom, zij manifesteert zich als politica. Behalve lof levert hen dit ook jaloezie, woede en vijandschap op. En in het machtsvacuüm dat is ontstaan na Gaddafi’s schijnbaar oneindige regime krijgen ze ook te maken met partijen als de Moslimbroederschap en Islamitische Staat.
Via zijn twee protagonisten en hun dierbaren brengt Buccomino op indringende wijze de nasleep van de Libische burgeroorlog in beeld – of gewoon de voortzetting ervan, met min of meer democratische middelen. Ook die slaat wonden in het lijf en de ziel van de gepassioneerde broer en zus, die hun vertrouwen in de toekomst van hun land dreigen te verliezen. Libië is nog altijd tot op het bot verdeeld en herbergt zoveel strijdige meningen, partijen en belangen dat er weinig nodig is om het land weer te laten afdalen in de donkerste krochten van de hel.
‘Weet jij wat de Jihad echt inhoudt?’ zegt de ene kleuter tegen de andere. ‘De Jihad is belangrijk. Als je een Jihadi bent, kan niemand je pijn doen. Je bent je eigen baas, begrijp je?’ Intussen klauteren ze samen op een geïmproviseerd klimrek in Kamp Al-Roj. ‘En als je sterft als Jihadi, ga je rechtstreeks naar het paradijs.’
De kinderen zijn zojuist met hun moeders gearriveerd in het gevangenenkamp in het Noordoosten van Syrië en zullen daar nog een aanzienlijke tijd verblijven. De vrouwen komen oorspronkelijk uit Groot-Brittannië, Canada, de Verenigde Staten, Duitsland én Nederland. In hun geboortelanden zijn deze ‘bruiden’ van de terreurbeweging Islamitische Staat echter helemaal niet meer welkom. Maar waar moeten ze dan heen? En wat willen ze, ouder en soms wijzer, eigenlijk zelf?
The Return: Life After ISIS (90 min.) portretteert de vrouwen, waaronder Hafida Haddouch en Nawal Hammoudi uit Nederland, terwijl hun leven in de pauzestand staat en er alle gelegenheid is om te reflecteren op hun jeugd in het westen, hun bekering tot de fundamentalistische Islam en hun, veelal ellendige, tijd in het kalifaat. Regisseur Alba Sotorra Clua omkleedt deze herinneringen met beelden van de oorlog tegen Islamitische Staat en propagandavideo’s van de bruten zelf.
Is het voor te stellen dat de westerse tieners – want zo oud waren ze meestal toen ze radicaliseerden – ten prooi vielen aan de perverse IS-ideologie? Of valt het deze zusters van Laura H wel degelijk aan te rekenen dat ze afreisden naar het kalifaat en daar onderdeel werden van een regime dat zich schuldig maakte aan alle mogelijke mensenrechtenschendingen? Ook al kleeft er aan hun eigen handen, omdat ze thuis voor de kinderen moesten zorgen, dan toevallig geen bloed.
‘Ik wil naar huis en niet verplicht worden om hier te zijn’, moppert de Canadese Kimberly, die beweert dat ze zelfs nog nooit een verkeersboete heeft gehad. ‘Waarom wordt me de toegang tot mijn land en kinderen ontzegd?’ Haar begeleidster, de doorgaans vergevingsgezinde Koerdische vrouwenrechtenactiviste Sevinaz Evdike, reageert fel. ‘Jij misschien niet, maar je echtgenoot misschien wel. Hij kan mijn neef vermoord hebben. Mijn buurman. Mijn leraar. Of mijn vriend.’
In kampen zoals Roj bevinden zich zo’n 64.000 vrouwen en kinderen van Islamitische Staat. Deze indringende film ontdoet hen van hun afzichtelijke IS-tronie en geeft hen weer een menselijk gezicht, zónder dat ze daarmee automatisch ook de verantwoordelijkheid voor hun eigen keuzes mogen ontlopen. Verdient Hoda Muthana, een jonge Amerikaanse vrouw die onder de noemer @UmmJihad duizenden opruiende tweets plaatste, bijvoorbeeld ook een tweede kans?
Feit is dat vrouwen zoals zij worden uitgekotst door hun vroegere omgeving, waarnaar ze nu maar al te graag zouden terugkeren. Ze zitten daardoor gevangen in een soort niemandsland tussen de droom die een nachtmerrie werd – óók voor hen – en het andere leven dat hen – vanwege begrijpelijke overwegingen – niet wordt vergund. Dat schept getuige deze krachtige en ook belangwekkende film weliswaar een band, maar lijkt tegelijkertijd ook onhoudbaar. Al is het alleen vanwege die kinderen.
Als eerste Amerikaanse president sprak Donald Trump onlangs een anti-abortusbijeenkomst toe. Je zou het een nieuw hoogtepunt voor Religieus Rechts kunnen noemen in de strijd tegen Roe Vs. Wade, het besluit van het Hooggerechtshof waarmee in 1973 het recht op abortus werd geregeld in de Verenigde Staten.
Sinds die tijd wordt er een loopgravenoorlog uitgevochten rond het zogenaamde ‘wedge issue’, die de laatste jaren lijkt over te waaien naar Europa. Vertrouwd zijn ook hier inmiddels de beelden van demonstranten bij abortusklinieken, die vrouwen luidkeels proberen te overtuigen van de immoraliteit van hun keuze. Tot gericht geweld tegen klinieken en artsen is het vooralsnog niet gekomen.
De indringende documentaire After Tiller (87 min.) van Martha Shane en Lana Wilson laat zien wat het betekent als extremisten wél bereid zijn om bloed te vergieten voor hun denkbeelden. De gelauwerde film uit 2013 zoomt in op enkele bijzonder gedreven artsen en verpleegkundigen in Amerikaanse abortusklinieken, in de jaren nadat de bekende abortusarts George Tiller in 2009 koelbloedig is vermoord, tijdens een kerkdienst nota bene.
In de hele Verenigde Staten zijn er op dat moment nog maar vier artsen, die net als hij bereid zijn om abortussen uit te voeren in het laatste trimester, na de 25e week van de zwangerschap. Shane en Wilson volgen de idealisten tijdens hun werk, met onherkenbaar gemaakte zwangere vrouwen, en portretteren hen in hun eigen omgeving, waar ze ingaan op hun beweegredenen en de prijs die ze daarvoor betalen.
De filmmakers sympathiseren duidelijk met de zorgverleners en hun patiënten en laten zien welke redenen er schuil gaan achter de ingrijpende beslissing om een zwangerschap te beëindigen en hoe zorgvuldig de bijbehorende procedure in gang wordt gezet. De demonstranten fungeren slechts als decorstuk: staand bij de ingang van de kliniek, met een bord of spandoek in de hand. Of op enge fotootjes, waarmee medewerkers van de kliniek elkaar waarschuwen voor mogelijk gevaar.
Als burgemeesters in oorlogstijd proberen de abortusverleners, die zelf soms ook worstelen met de morele implicaties van late abortussen en het gegeven dat vrouwen daarbij echt een baby opgeven, intussen mensenwerk te blijven leveren. In een steeds vijandigere omgeving, waarin continu de dreiging van redeloos geweld hangt.
Volgens Donald Trump moeten de inwoners van Puerto Rico niet zo zeuren. Bijna anderhalf jaar nadat orkaan Maria, op 17 september 2017, het halve eiland verwoestte, tweette de Amerikaanse president op karakteristieke wijze: ‘Puerto Rico got 91 Billion Dollars for the hurricane, more money than has ever been gotten for a hurricane before, & all their local politicians do is complain & ask for more money. The pols are grossly incompetent, spend the money foolishly or corruptly, & only take from USA….’
De inwoners van het eiland, officieel onderdeel van de Verenigde Staten, weten wel beter. Een groot deel van Puerto Rico’s bewoners zit, bijna twee jaar nadat Maria hun huis en bezit wegspoelde en enkele duizenden dodelijke slachtoffers maakte, nog altijd zonder woning en/of elektriciteit of is noodgedwongen verhuisd naar het Amerikaanse vasteland. Als inwoners van een voormalige kolonie voelen ze zich opnieuw behandeld als tweederangs burgers.
In de korte documentaire After Maria (37 min.) volgt Nadia Hallgren drie ontheemde vrouwen, die in New York zijn beland en daar uit hun tijdelijke opvanghuis lijken te moeten vertrekken. De periode dat de officiële Amerikaanse rampenorganisatie FEMA een poot voor hen kan/mag uitsteken zit er bijna op. Er moet zelfs worden bekeken of ze voldoen aan de voorwaarden om te worden toegelaten tot de daklozenopvang. Anders staan de orkaanslachtoffers letterlijk op straat.
Dat vooruitzicht, gepaard aan het verlangen naar het thuis dat ze ooit hadden, zorgt voor emotionele taferelen in deze aardige film, die laat zien dat een (natuur)ramp vrijwel nooit alleen komt.
In 2001 maakte de Australische documentaire Losing Layla (52 min.), die hier is te bekijken, emotionele reacties los. Met een videodagboek documenteerden de bijna veertigjarige Vanessa Gorman en haar vriend Michael enthousiast haar eerste zwangerschap. Wat een vreugdevolle viering van nieuw leven had moeten worden, werd echter een gigantisch persoonlijk drama: hun dochtertje overleefde de bevalling niet.
Intussen bleef een vriendin ‘gewoon’ filmen: de plotselinge paniek, het navolgende drama en de golven van immens verdriet die daarna maar bleven komen. Niets ontsnapte aan het oog van de camera. En alles belandde uiteindelijk ook gewoon in de film, die bijna te intiem en pijnlijk werd om te zien. Moesten deze beelden werkelijk worden gedeeld met de buitenwereld? vroeg menigeen zich af. En zo ja, wat moesten willekeurige kijkers er dan mee?
Waar Losing Layla eindigde, begint de documentaire After Inez (53 min) van Karin Ekberg: Denize en Filip koesteren hun zojuist gestorven kind, brengen het ten grave en proberen daarna samen de weg naar het normale leven terug te vinden. De toonzetting is ook geheel anders. Deze Zweedse film is veel minder in your face, minder soapy zou je ook kunnen zeggen. Zoals het stel zelf soms ook wat secundair reageert.
Kalm en sober registreert Ekberg het emotionele proces dat het jonge koppel doormaakt; de bezoekjes aan het grafje voor de kleine Inez, de gesprekssessies met lotgenoten en de onvermijdelijke pogingen om opnieuw zwanger te worden. After Inez brengt zo’n beetje het grootste verdriet dat een mens moet dragen in beeld, maar dat gaat slechts beperkt gepaard met zichtbare emoties. Daardoor is de film minder instant invoelbaar dan Losing Layla, dat nietsontziend op je vader/moederhart trapt.
Deze Zweedse tegenhanger, die in eigen land een Tempo Documentary Award won en is verrijkt met muziek van de Noorse singer-songwriter Ane Brun, had soms nét iets dichter bij de getroffen ouders mogen komen. Zonder dat het plat of opdringerig wordt de tragedie die in hen huist, het verliezen van een kind dat je nauwelijks hebt gekend, in beeld brengen én invoelbaar maken. Nu moet je als kijker regelmatig tussen de regels door lezen. Wat je op die manier aantreft, gaat soms overigens nog steeds door merg en been.
Vanessa Gorman maakte na Losing Layla nog een persoonlijke film over haar pogingen om moeder te worden: Regarding Raphael, een documentaire die ik zelf nooit heb gezien en die online ook niet te vinden lijkt te zijn.
De DocUpdate 