Category: Woman

WMM

Is hij wel een vrouw? In die ene vraag zit alle twijfel – doelbewust gezaaid, volgens medestanders – over de negentienjarige Zuid-Afrikaanse atlete Caster Semenya vervat. Als zij in 2009 op de wereldkampioenschappen atletiek in Berlijn de 800 meter hardlopen heeft gewonnen, is er volgens criticasters een ‘noodzaak tot genderverificatie’. Maakt Semenya misschien te veel testosteron aan om nog vrouw genoemd te kunnen worden? Is zij, kortom, een notoire valsspeler?

Aan de hand van deze en vergelijkbare casussen exploreert regisseur Phyllis Ellis in Category: Woman (76 min.) een bijzonder pijnlijke kwestie binnen de internationale sportwereld. Alles wat afwijkt van de standaard (wit, mannelijk en hetero) moet gereguleerd worden, of het nu gaat om ras, seksuele identiteit of gender. ‘Wanneer je als man exceptioneel presteert, dan ben je een superman’, stelt Payoshni Mitra, een juriste die gefnuikte vrouwelijke atleten bijstaat, pijnlijk nauwkeurig vast. ‘Wanneer je als vrouw exceptioneel presteert, dan moet je wel een man zijn.’

Daarvoor kan deze intrigerende film al teruggrijpen op de besmette Olympische Spelen van 1936 in Berlijn, waarbij tweevoudig Gouden medaillewinnaar Helen Stephens wordt omgeven door roddels dat ze in werkelijkheid een man is. In de navolgende jaren zal de atletiekbond IAAF, in samenspraak met het Internationaal Olympisch Comité, dan ook talloze tests optuigen om bepaalde vrouwelijke atleten – en die hebben doorgaans geen witte huidskleur – te controleren op hun vrouw zijn; van medische certificaten en dopingtesten tot heuse inspecties van het lichaam. Naakt, natuurlijk.

Geruchten over met name sporters uit het Oostblok, die in werkelijkheid tot het mannelijke geslacht zouden hebben behoord, zetten de zaak nog verder op scherp. Bijzondere prestaties van vrouwelijke atleten worden daardoor nog meer met argusogen bekeken. Ellis introduceert vervolgens enkele sportsters die zijn gediagnosticeerd met hyperandrogenisme. Zij hebben van nature een hogere testosteronspiegel dan de meeste vrouwen, waardoor hun spierontwikkeling beter op gang komt. De atletiekbond heeft hen daarom de kwalificatie DSD toegekend: Differences of Sexual Development.

De Keniaanse atleten Margaret Wambui en Evangeline Makena raken daardoor hun droom en broodwinning kwijt. Hun Indiase collega Dutee Chand stapt vanwege soortgelijke issues naar de rechter en wordt zowaar in het gelijk gesteld. Daar tegenover staat echter het schokkende persoonlijke relaas van de Oegandese middellange afstandsloopster Annet Negesa. Zij is min of meer gedwongen tot een medisch niet-noodzakelijke chirurgische ingreep en daarna nooit meer de oude geworden. Ze is kapotgemaakt. Letterlijk. Geknakt doet ze haar verhaal in Category: Woman. 

De IAAF krijgt, bij monde van voorzitter en oud-atleet Sebastian Coe, slechts beperkt de gelegenheid om z’n positie toe te lichten. De bond wil vooral de ‘eerlijke en open competitie’ tussen sporters beschermen, zo luidt het verweer. Maar of daarvoor basale mensenrechten mogen worden geschonden? Het is duidelijk aan welke kant van deze discussie documentairemaker Phyllis Ellis staat. Ze agendeert de achterliggende kwestie op pregnante wijze in een film, die de vanzelfsprekendheden binnen de sport onder het vergrootglas legt en daarmee automatisch ook ter discussie stelt.

Free Money

IDFA

Moet ik dan mijn eerstgeboren kind offeren? wil een dorpeling weten. Net als de andere bewoners van het Keniase dorp Kogutu kan hij zijn oren niet geloven. Dit klinkt echt te mooi om waar te zijn. Gratis geld!

Het Keniaanse dorp is onderdeel van een groots opgezet experiment. De Amerikaanse nonprofit-organisatie GiveDirectly gaat de bewoners twaalf jaar lang van een basisinkomen voorzien, om te bekijken wat dit doet met de plaatselijke gemeenschap en de individuele leden ervan. Toen oprichter Michael Faye, een op Harvard opgeleide econoom, het basisidee enige tijd eerder presenteerde op het hoofdkantoor van Google, vroeg één van de aanwezigen nog of hij misschien crack rookte. Toch kwamen ze uiteindelijk over de brug met maar liefst twee miljoen dollar.

In Free Money (77 min.) maken Lauren DeFilippo en Sam Soko halverwege het project, dat nog tot 2031 loopt, de balans op. De documentairemakers waren er al bij toen de deelnemers werden geselecteerd en geïnstrueerd en legden ook vast hoe ze, nog altijd ongelovig, bij hun telefoon zaten te wachten of het eerste geldbedrag daadwerkelijk zou arriveren. Zouden ze het gaan verbrassen of juist strategisch inzetten? Hun film heeft dan nog een onmiskenbaar optimistisch karakter en bevat bovendien enkele grappige scènes.

Gaandeweg komen er ook complicaties van het ideële project in zicht. Is het niet paternalistisch, vraagt de Keniaanse journalist Larry Madowo zich bijvoorbeeld af, om als westerlingen, van bovenaf bovendien, de armoede in Afrika op te gaan lossen? En kun je het eigenlijk wel maken om de buurdorpen van Kogutu níet te voorzien van dat gratis geld? Wat doet dat met een samenleving? Toch verliest deze fijne documentaire nooit zijn hoopvolle karakter. Dat is ook een logisch gevolg van de ideeën achter GiveDirectly, dat een oprechte poging doet om een succesvolle vorm van ontwikkelings(zelf)hulp te ontwikkelen.

Of dat gaat lukken? Daarover Free Money Too, over een jaar of negen, wellicht definitief uitsluitsel geven.

Kipchoge: The Last Milestone

HBO Max

Achter die ene man, de Keniaanse marathonloper Eliud Kipchoge, die een godsonmogelijke barrière wil doorbreken, gaat een enorm multidisciplinair team schuil. Bij de 1:59 Challenge zijn behalve allerlei verschillende coaches, zijn vaste fysiotherapeut en zorgvuldig samengestelde hazenteams bijvoorbeeld ook een prestatiemanager, inspanningsfysioloog, weerkenner, aerodynamica-deskundige en wetenschappers van de Technische Universiteit Eindhoven betrokken. Op zaterdag 12 oktober 2019 moeten al hun inspanningen worden beloond op een speciaal geselecteerd parcours in Wenen: de allereerste marathon die in minder dan twee uur wordt gelopen.

Regisseur Jake Scott besteedt de eerste helft van de gelikte documentaire Kipchoge: The Last Milestone (83 min.) aan het introduceren van de stoïcijnse Keniaanse atleet, de ontzagwekkende onderneming waarvan hij het middelpunt is en de concrete voorbereidingen daarop. Om het historische karakter van de recordpoging nog eens te benadrukken past Scott enkele bombastische sequenties in, waarbij de link wordt gelegd met grote menselijke prestaties uit de recente geschiedenis, zoals de eerste mens op de maan. Daarna gaat de race zelf van start, begeleid door commentaar van alle betrokkenen: van Eliuds vrouw Grace en dochter Lynne tot de Nederlandse atletenmanager Valentijn Trouw, directeur van het organiserende sportmanagementbureau Global Sports Communication Jos Hermens en IAFF-voorzitter Sebastian Coe.

In Kenia kijkt een mensenmenigte ondertussen gespannen toe of het hun landgenoot lukt om elke kilometer in 2 minuut 50 af te ronden. Daarvoor moet hij consequent een gemiddelde van 21 kilometer per uur halen. Laserstralen op de weg geven de sterloper, en de hazen die hem in het ritme en uit de wind houden, permanent de bevestiging of hij nog altijd op schema ligt. Of het Kipchoge daadwerkelijk is gegeven om als eerste marathonloper onder de twee uur te duiken? Zelfs notoire sporthaters kunnen dat wel raden. Daarvan moet deze promodocu ’t niet hebben. De film lijkt uiteindelijk vooral bedoeld als een ongegeneerde viering van een groepsprestatie die één enkele man tot ongekende hoogten heeft opgestuwd.

Gogo

Paradiso

Ze is de oudste van haar klas. Dik in de negentig inmiddels. Priscilla Sitienei, alias Gogo, heeft nooit leren lezen of schrijven. Nu zit ze samen met zes van haar eigen achterkleinkinderen op de basisschool van het Keniaanse dorp Ndalat, waar ze al haar hele leven woont. Gogo, die hetzelfde olijfgroene schooluniform draagt als de andere leerlingen, wil haar diploma halen, maar ook een signaal afgeven: kinderen moeten leren, zo is haar vaste overtuiging.

Dat klinkt als een modern sprookje. Letterlijk: via een zeer zoete soundtrack, die niet zou misstaan in een feelgoodfilm uit Hollywood. En zo oogt Gogo (84 min.) ook. Een lieve film, met sprankelende kleuren en een positieve boodschap. Dat is ook precies wat je op de documentaire van Pascal Plisson tegen kunt hebben: de werkelijkheid wordt wel heel erg gladgestreken. Deze film wil, moet, zal inspireren! En Gogo zou, dat ook, zo een rol van Whoopi Goldberg kunnen zijn.

Als de oude vrouw buffelt om haar diploma te halen, een standje krijgt van haar lerares of tijdens een schoolreisje met haar klasgenoten giraffen, olifanten en leeuwen spot, lijkt ze in alles een lievige knuffeloma. Er is ook een andere Gogo: wanneer de bouw van een nieuwe slaapzaal bij de school niet wil vlotten, spreekt ze de bouwvakkers streng toe. Pit heeft ze echt in overvloed. En aan levenservaring natuurlijk ook geen gebrek bij Gogo, die ruim een halve eeuw als vroedvrouw werkte.

Het is alleen de vraag of Sitienei‘s zicht nog goed is om haar schoolwerk te kunnen doen. Daardoor is het nog even afwachten of de film daadwerkelijk afstevent op het eigenlijk verplichte happy end.

When You Hear The Divine Call

VPRO

‘De mens lijkt op de aarde’, zegt een nette Nederlandse vrouwenstem in de openingsscène bij beelden van het Afrikaanse platteland. ‘En keert uiteindelijk ook terug naar diezelfde aarde.’ De titel van de film verschijnt in beeld: When You Hear The Divine Call (20 min.). Donkere mannen trommelen bij een vuur. ‘We komen via hetzelfde proces op deze wereld’, constateert een Afrikaanse stem. Bliksem. Hij vervolgt: ‘Ik hoop dat je de goddelijke roeping hoort. Alle creaties in dit universum zijn gelijk voor de schepper.’

Één van die schepselen zit in het volgende shot, gewoon in Nederland overigens, met een tutje in zijn mond in een stoeltje. Het is Genson, het pasgeboren neefje van documentairemaker Festus Toll. Hij luistert naar een wiegenliedje. <Rewind> Naar beelden van Tolls oom Mike, die in 1993 aan het strand in Kenia een blowtje rookt. Hij vertrok op zijn 22e naar Europa en besloot onlangs terug te keren naar Afrika. Neef Festus reist hem nu achterna, op zoek naar wat hen als drie verschillende generaties Afrikaanse Europeanen bindt en bepaalt.

Fundamentele vragen over identiteit spelen daarbij op: wie ben ik? Waar kom ik vandaan? En (hoe) bepaalt dit waar ik naartoe ga? Dat klinkt concreter dan het in When You Hear The Divine Call wordt. Deze korte documentaire, thematisch een logisch vervolg op Tolls debuutfilm We Will Maintain, weigert ten enen male om een lineair opgebouwde zoektocht naar zoiets elementairs als ‘thuis’ te worden, maar overkomt de nietsvermoedende kijker eerder als een desoriënterende koortsdroom. Waarbij de filmmaker zijn publiek slechts beperkt houvast geeft en zelf de mogelijke antwoorden laat construeren.

Afrikaanse Bruid

Gilbert en Maxy / filmfestival.nl

‘Wat ik hier doe, dat kan ik in Europa niet doen’, zegt de Belgische pensionado Gilbert Heijndels, terwijl hij in een zwembad in zijn tweede thuisland Kenia een zoen ontvangt van de donkere schone Helen. ‘Mooie zwarte meisjes, zachte huid. En ik ga je uitleggen: ik heb nooit willen neuken met zwarten. Ik ben vele keren in Afrika geweest en ik wou daar niet aan beginnen. Ik was er vies van. Die stinken. Dat was een idee wat in mijn hoofd zat. Toen heb ik het toch een keer gedaan. En ik was gebeten door de microbe, hè?’. Hij vat samen: ‘Eenmaal zwart, altijd zwart.’

De hoofdpersoon van Afrikaanse Bruid (87 min.), de nieuwe documentaire van Roy Dames en Jos Driessen, laat het zich goed smaken in het zonnige Afrika. Alleen die Helen begint steeds meer een pijn in de bips te worden. Ze is net als al die anderen, foetert de voormalige militair: eerst laten ze zich bezwangeren door een plaatselijke vent en dan mag ik voor hen en voor het kind zorgen. Gilbert is echter niet overdreven kieskeurig als het zwarte vrouwen betreft: geen handvol, maar een landvol.

Die donkere dames weten zelf overigens ook wel van wanten. ‘Zie je die witte vent daar?’ zegt een Afrikaans meisje in een strandtent tegen haar vriendin. ‘Hij heeft een eng gezicht’, constateert die. ‘Waarom kijk je naar zijn gezicht? Je moet naar zijn portemonnee kijken.’ Ze geven elkaar lachend een high five. Hoewel ook Gilbert best doorheeft dat ze echt niet alleen vallen voor zijn vriendelijke karakter, laat hij zich uiteindelijk met liefde en plezier in de luren leggen. Niets in regenachtig België kan op tegen de geneugten van vrouwelijk Afrika, dat zich bovendien spontaan online aanbiedt.

Dames en Driessen volgen de overjarige schuinsmarcheerder in de laatste drie jaar van zijn leven, zonder commentaar of kritische vragen. De ‘Kenya Kimbo’ wordt wel van zéér dichtbij geobserveerd. ‘Die gaan we neuken, hè’, zegt hij bijvoorbeeld thuis tegen een oudere Belgische vrouw, die met hem op internet alweer een nieuwe vlam zoekt. Hij kiest voor Beatrice uit Oeganda, met die ‘mooie kont’. In Afrika laat Gilbert er geen gras over groeien. Hij stelt vast dat haar ‘kuma’ nat is. En dat zijn ‘mboro’ op haar wacht. Zonder condoom, kondigt hij aan tijdens de ontmoeting met Beatrice. Hij is tenslotte geen machine. Gewoon van tevoren een HIV-test doen. En dan… ‘diggi-diggi’.

Alle grootspraak ten spijt lijkt Gilbert helemaal niet gelukkig. Hij steekt de ene sigaret met de andere aan, drinkt als een Tempelier en mijmert over een zwarte schone genaamd Maxy, waaraan hij ooit écht zijn hart verloor. De Belg voelt zich bedrogen door al die veel te dure liefjes. ‘Die zuigen een blanke leeg’, moppert hij. ‘Het zijn net beesten.’ En als hij buiten gehoorsafstand is, laten zij zich (natuurlijk) ook niet al te flatteus uit over hem. Die openheid, op het gênante af, behoort tot de pluspunten van deze lekker ongemakkelijke film, die aan het eind, als Gilberts krachten beginnen weg te vloeien, alleen wat rommelig wordt afgewikkeld.

Afrikaanse Bruid laat echter op indringende wijze zien dat Westerse uitbuiting van vrouwen uit een arm land en het slim leegtrekken van een Europese oudere man heel goed samen kunnen gaan. En niemand wordt er echt gelukkig van. Ook Gilbert niet. Of, in elk geval nooit véél langer dan een seconde of tien.

The Last Male On Earth

Hij is ‘de meest begeerde vrijgezel op aarde’. Een hit op Tinder. Er zijn zelfs T-shirts van Sudan: #BornHorny. Hij heeft echter nog maar 999 dagen. De laatste mannelijke noordelijke witte neushoorn. Sudan leeft in het Keniaanse natuurreservaat Ol Pejeta en zijn dagen worden in The Last Male On Earth (70 min.) letterlijk geteld. Van duizend terug naar nul. Het persbericht ligt zelfs al klaar: ‘Sudan, leeftijd XX, stierf op XX binnen zijn omheining en werd gevonden door zijn verzorger op XX op de XX dag van XX.’

Het is een aloude filmmakerstruc, die door ‘the master of suspense’ Alfred Hitchcock de Bom Theorie werd genoemd: leg een bom onder de tafel bij een gezellig etentje en de spanning is vanaf dat moment te snijden. Alleen: die bom mag niet afgaan. Nooit, aldus Hitchcock. Die regel wordt hier met voeten getreden. Sudans lot mag bekend worden verondersteld. Op maandag 19 maart 2018 blies hij zijn allerlaatste adem uit. Wereldwijd plaatsten media een overlijdensbericht. En met Sudans dood is ook zijn soort uitgestorven. Toch?

In haar eerste lange film documenteert Floor van der Meulen zijn laatste dagen op aarde. Een imposant dier, dik in de veertig inmiddels, waaromheen een heuse industrie is opgetuigd. Ruim zes miljoen dollar gaat er jaarlijks in om, waarvan alleen al ruim één miljoen voor beveiliging. Want ook al ben je dan de allerlaatste van jouw soort, voor stropers blijf je toch eerst en vooral handelswaar. Rond Sudans woonplek is dan ook een soort militair cordon opgebouwd, met goedgetrainde en zwaarbewapende rangers.

Het dier zelf krijgt daarvan weinig mee, zo lijkt het. Zoals het ook niet reageert op de talloze toeristen die zijn kant op worden gestuurd. Ze mogen hem van alle kanten bekijken. Fotograferen. Selfies maken, natuurlijk. En krabbelen, lekker achter zijn oor. Dat schijnt-ie fijn te vinden. Zolang ze niet met te veel tegelijk komen, tenminste. Zes maximaal. Ook om de ervaring exclusief te houden, vermoedelijk. Na afloop krijgen de bezoekers wel een opdracht mee: preach the gospel. Zorg ervoor dat de hele wereld te horen krijgt over het uitsterven van deze specifieke neushoornsoort.

Met de mensen om hem heen, van zijn vaste verzorgers en bewakers tot de medewerkers van de toeristenshop en dagjesmensen, laat Van der Meulen zien dat Sudan echt niet ‘zomaar een dier’ is. Hij is op zijn oude dag niets minder dan een symbool geworden, een perfecte posterboy voor een marketingcampagne over bedreigde diersoorten. De filmmaakster paart de verwikkelingen rond Sudan daarnaast aan de inspanningen van wetenschappers om deze neushoornsoort tóch te verzekeren van een toekomst. Waarbij de vraag aan de orde komt in hoeverre Sudan zelf daarin eigenlijk wel een rol speelt.

Die dubbelheid, in meerdere opzichten, tekent Floor van der Meulen, in de rug gesteund door het fraaie camerawerk van Christian Paulussen en de puntige muziek van Juho Nurmela, uiterst trefzeker op. Aan het eind van The Last Male On Earth, als alle dagen zijn weggeteld, gaat de spreekwoordelijke bom inderdaad af. Die zadelt de kijker echter niet alleen met een gevoel van opperste frustratie op, iets wat bijvoorbeeld Hitchcock te allen tijde wilde voorkomen. Deze slimme film laat een veel genuanceerdere mengeling van boosheid, zelfkritiek, humor en weemoed achter.