Helmut Boeijen Movies That Matter 2023, oorlog, rusland, terrorisme

Iron Butterflies

Babylon 13

Een kinderbed, gebaseerd op het beruchte BUK-raketsysteem. Daarvoor gaan niet direct alle handen op elkaar sinds het vliegtuig MH17 op 17 juli 2014 door precies zo’n Russische lanceerinstallatie uit de lucht is geschoten. 298 mensen, voor het leeuwendeel Nederlanders, vonden daarbij de dood. ‘Wij propageren geweld noch extremisme’, zegt een woordvoerder van de fabrikant nochtans zonder te verblikken of verblozen. ‘Zo hebben we er nooit naar gekeken. Wij doen niet aan politiek of journalistiek. Wij zijn meubelmakers.’

En die krijgen vanuit de krochten van het internet natuurlijk ook lof toegezwaaid: ja!, als Russen zijn we hier zeer trots op, bijvoorbeeld. Of: Cool idee! En, via een nauwelijks verholen verwijzing naar de onlangs nog eens opgevoerde bloedige strijd om Oekraïne: leveren jullie ook aan de Volksrepubliek Donetsk? Zo zet de start van Iron Butterflies (84 min.) meteen de toon: dit wordt geen rechttoe rechtaan verhaal over MH17 en de persoonlijke, gerechtelijke en geopolitieke implicaties daarvan, maar een associatieve, vervreemdende en soms ronduit absurde tocht door het MH17-doolhof.

Van doorwrochte analyses van de precieze gebeurtenissen op die fatale zomerdag in 2014, de persoonlijke getuigenis van de Nederlandse nabestaande Robby Oehlers die ter plaatse poolshoogte ging nemen en het relaas van de wetenschappers die op weg waren naar een AIDS-conferentie in Melbourne tot figuren in militaire kleding die trots voor een selfie poseren bij brokstukken van het vliegtuig, een helderziende die contact maakt met de inzittenden van het toestel van Malaysian Airlines en allerlei Russische pogingen om ook de waarheid geweld aan te doen.

Met een keur aan ingrediënten (satellietbeelden, promofilms, instructievideo’s, (hidden &) found footage, propaganda, nieuwsuitzendingen, vlogs, telefooncommunicatie, talkshow-fragmenten en impressionistische sequenties in zwart-wit) fabriceert de Oekraïense documentairemaker Roman Liubyi een ingenieus labyrint dat de impact van MH17 voelbaar maakt: als een menselijke tragedie, ideaal ‘alternative facts’-nieuwsverhaal én sleutelmoment in de volledig ontsporende pogingen van Poetins Rusland om Oekraïne met brute kracht in te lijven dan wel te vermorzelen.

Helmut Boeijen oorlog, politiek, rusland, syrië

Putin And The West

VPRO

Op 24 februari 2022 vallen Russische troepen hun buurland Oekraïne binnen. Het is de schokkende afsluiting van een periode waarin de spanning tussen de twee landen stelselmatig is opgevoerd. Deze doortimmerde driedelige docuserie van Tim Stirzaker reconstrueert de weg naar die oorlog en start in het najaar van 2013 als de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj plotseling besluit om een jarenlang voorbereid associatieverdrag met de Europese Unie níet te ondertekenen. Twee weken later zet hij in Moskou wél zijn handtekening onder een deal met Rusland.

Deze stap – weg van het vrije westen, terug naar wat nog niet zo lang geleden de Sovjet-Unie was – zou zijn afgedwongen door Vladimir Poetin en leidt tot massale protesten op Maidan, het Onafhankelijkheidsplein in Kyiv. Die worden in de navolgende winter met brute kracht neergeslagen door het bewind van Janoekovitsj. In het volgende jaar annexeert Rusland De Krim, zogezegd om de Russische inwoners van dit deel van Oekraïne te beschermen, en wordt vlucht MH17, met bijna tweehonderd Nederlandse passagiers, uit de lucht geschoten door pro-Russische separatisten.

Deze dramatische gebeurtenissen, gereconstrueerd in de eerste aflevering van Putin And The West (180 min.), vormen de aanloop naar het epische conflict dat zich in de navolgende jaren aftekent tussen de Russische leider, die het uiteenvallen van de Sovjet-Unie liefst direct terugdraait, en het westen, dat ‘s mans ambities als een gevaar voor de wereldvrede beschouwt. Daarbij gaat het er soms stevig aan toe. ‘Ik lieg tegen je’, vat de Britse Minister van Defensie Ben Wallace de Russische houding samen. ‘Jij weet dat ik lieg. Ik weet dat jij dat weet. En ik ga tóch tegen je liegen.’

Aflevering 2 verlegt de aandacht naar het Midden-Oosten, waar de Arabische Lente, de opkomst van Islamitische Staat en met name de oorlog in Syrië voor internationale spanningen zorgen. Poetin kiest daarbij de kant van Bashar al-Assad, een dictator die er niet voor terugdeinst om zijn eigen bevolking aan te vallen met chemische wapens. Rusland dekt hem in de rug met het bombarderen van Syrische steden. De slotaflevering werkt vervolgens toe naar de Russische invasie van Oekraïne, die gaandeweg onvermijdelijk begint te worden, hoezeer Rusland ook blijft ontkennen.

De vorm van dit soort geopolitieke series van het Britse productiehuis Brook Lapping (9/11 – Life Under Attack, Inside Europe: Ten Years Of Turmoil en Trump Takes On The World) is doorgaans traditioneel. De kracht zit hem vooral in de sprekerslijst. Behalve allerlei regeringsfunctionarissen en topdiplomaten komen ditmaal de Oekraïense leiders Poroshenko en Zelezny, EU-president Barroso, de Britse premiers Cameron en May, secretaris-generaal van de NAVO Stoltenberg, de Franse president Hollande en de Nederlandse eurocommissaris Frans Timmermans aan het woord.

En die maken van hun hart geen moordkuil. De voormalige Britse premier Boris Johnson klapt bijvoorbeeld uit de school over een ontmoeting met Vladimir Poetin. ‘Boris, ik wil je natuurlijk niets aandoen’, zei die volgens Johnson. ‘Maar met een raket zou het niet meer dan een minuut duren.’ Zulke inkijkjes, al dan niet bewust opgedist om de opponent in een kwaad daglicht te stellen, geven deze serie sjeu en zorgen tegelijk voor inzicht in het hoofd van de mannen die onze wereld bestieren. Zij laten zich soms net zo goed leiden door rancune of (gekrenkte) trots als door het land of belang dat ze zeggen te dienen.

Helmut Boeijen dictaturen, economie, filosofie, financiële sector, geschiedenis, internet, mens en maatschappij, politiek, psychologie, recht, rusland, social media, syrië, terrorisme, vrijheid van meningsuiting, wetenschap

HyperNormalisation

BBC

In plaats van het richting geven aan een alsmaar gecompliceerdere wereld verkiezen leiders aan het einde van de twintigste eeuw steeds vaker een aansprekend verhaal. Tijdens het bewind van de Amerikaanse president Ronald Reagan (1981-1989) dubben zijn medewerkers dit stiefbroertje van ouderwetse propaganda ‘perception management’. Met sterke verhalen beginnen ze actief de collectieve beleving van de werkelijkheid te sturen, zodat gewone Amerikanen zich voortaan met het verhaal over de werkelijkheid bezighouden, in plaats van met de werkelijkheid zelf die veler bevattingsvermogen sowieso te boven gaat.

Het is slechts één van de voorbeelden van HyperNormalisation (166 min.) die de Britse essayist Adam Curtis (The Century of The Self en Can’t Get You Out Of My Head) in deze epische film uit 2016 inzet om zijn betoog te stutten. Daarin weerklinkt opnieuw zijn geheel eigen stem. Letterlijk: die typisch Britse woordkeus en lekker pedante dictie. En figuurlijk: die volstrekt eigenzinnige visie, dwarsverbanden en interpretatie van welbekende en de meest buitenissige archiefbeelden. Waarmee geopolitieke ontwikkelingen op onnavolgbare wijze worden gekoppeld aan ideeën van denkers, kunstenaars en wetenschappers. Zo krijgen Tarkovsky’s sciencefictionfilm Stalker, de workout-video’s van Jane Fonda en wat we nu TikTok-filmpjes zouden noemen een min of meer logische plek binnen een doolhof over de schijn van het zijn, waarvan alleen Adam Curtis de uitgang kan vinden.

De term hypernormalisatie ontleent hij aan een karakterisering van de Sovjet-Unie als een samenleving waarin iedereen weet dat de leiders onzin verkopen. Met eigen ogen kunnen gewone Russen immers vaststellen dat de economie bezig is om te imploderen. Tegelijkertijd moeten ze het spel dat alles geweldig is gewoon meespelen. Want wat is het alternatief? Later schetst Curtis hoe Vladislav Surkov, als rechterhand van de Russische president Poetin, doelbewust begint te morrelen aan het concept waarheid, zodat diezelfde gewone Russen nooit zeker kunnen weten wat waar is en wat niet. Een strategie die vervolgens in de Verenigde Staten wordt toegepast door presidentskandidaat Donald Trump, die eerder in deze film al is opgevoerd als een gemankeerde ondernemer die als geen ander de façade van succes weet op te houden. De politicus Trump verslaat zo de journalistiek, stelt Curtis, want hij maakt de waarheid waarnaar zij zoeken volstrekt irrelevant.

Het is de slotsom van een nauwelijks te reproduceren narratief waarin op de één of andere miraculeuze manier ook Prozac, zelfmoordaanslagen, de voormalige Syrische dictator Hafiz al-Assad, cyberspace, de therapeutische computer ELIZA en het steeds weer, al naar gelang de behoefte van het westen, rebranden van de Libische leider Muammar Gaddafi tot vrijheidsstrijder of superschurk nog zijn geïncorporeerd. Met de grandeur van een ziener die de wijsheid al een leven lang in pracht heeft – en die trouwens ook wel van een lekker tegendraads muziekje houdt – toont Adam Curtis zijn toehoorders en -schouwers hier de wereld op een manier waarop ze die vast nooit eerder hebben gezien en zonder hem ook nooit meer zullen zien.

Helmut Boeijen oorlog, politiek, rusland

Un Président, l’Europe Et La Guerre

VPRO

36 Dagen zijn er nog te gaan op vrijdag 19 januari 2022 voordat Rusland Oekraïne binnenvalt. De Franse president Emmanuel Macron wordt namens zijn land voorzitter van de Europese Unie. Als documentairemaker Guy Lagache bij hem aansluit voor Un Président, l’Europe Et La Guerre (114 min.), een vlieg op de muur-film waarmee de achterkant van die oorlog in beeld wordt gebracht, is duidelijk dat Macron de situatie direct als bijzonder ernstig inschat. Tijdens een persoonlijk onderhoud met de Russische leider Vladimir Poetin in Moskou, zeventien dagen voor D-Day, probeert hij het tij te keren.

Tevergeefs, zoals we nog altijd dagelijks kunnen waarnemen. Tijdens een gesprek van ruim vijf uur, tegenover elkaar gezeten aan een wel heel lange tafel, bereiken de twee wereldleiders helemaal niets. Ook een navolgend telefoongesprek levert onder de streep weinig op. Het is desondanks fascinerend om via medewerkers van Macron mee te luisteren naar de pas de deux tussen de ogenschijnlijk amicale ‘Emmanuel’ en ‘Vladimir’. Ze lijken zelfs een principeakkoord te bereiken over een topontmoeting met de Amerikaanse president Biden. Die zal er alleen nooit komen.

Lagache mag tevens aanhaken bij bilateraaltjes van Macron met zijn ambtgenoten Olaf Scholz (Duitsland), Mario Draghi (Italië) en Boris Johnson (Groot-Brittannië) en tijdens persoonlijk contact met de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. ‘Ben je zelf veilig?’ wil de Franse president weten van zijn collega die zomaar een oorlog in is gesleurd. ‘Niemand in Kiev is op dit moment helemaal veilig’, antwoordt die uiteindelijk. In de stad kunnen zich zomaar vijandige krachten bevinden, waaronder handlangers van de Russen die het op hem persoonlijk hebben gemunt.

Guy Lagache blijft in de navolgende maanden Europa’s pogingen documenteren om Poetin, bijvoorbeeld met economische sancties, verder onder de druk te zetten en de crisis te bezweren. Deze geopolitieke powerplay met een onberekenbare opponent, en de achterliggende diplomatie en onderhandelingen, wordt van context voorzien door de Franse topdiplomaat Emmanuel Bonne. Naarmate de film vordert krijgt hij steeds nadrukkelijker de rol van getuige-deskundige bij de humanitaire en politieke ramp die zich tijdens Frankrijks voorzitterschap ontwikkelt.

Op Dag 113 van de oorlog, woensdag 16 juni, brengen Macron en enkele andere regeringsleiders een bliksembezoek aan Kiev om Oekraïne een hart onder de riem te steken. Daar eindigt deze sobere maar doeltreffende film, waarin geregistreerde scènes bijeen worden gehouden met verbindende teksten, een subtiele soundtrack en korte interviewtjes ter plaatse. De filmmaker bevraagt zijn hoofdpersoon dan nog eens indringend over hoe hij Vladimir Poetin (tevergeefs) heeft proberen in te dammen. Waarom blijft Macron praten met iemand die duidelijk niet voor rede vatbaar is of wil zijn?

Helmut Boeijen politiek

Year One: A Political Odyssey

HBO Max

Deze documentaire over het eerste jaar van de Amerikaanse president Joe Biden begint met zijn voorganger: de 45e president van de Verenigde Staten en first lady Melania Trump vertrekken uit Washington. Het is 20 januari 2021, de dag waarop Biden wordt geïnaugureerd. Het had een feestdag moeten worden, een viering van de Amerikaanse democratie. De bestorming van het Capitool – en het onterechte sentiment daarachter: dat Donald Trump de verkiezingen eigenlijk heeft gewonnen – heeft de sfeer twee weken eerder echter danig verziekt. En de nieuwe regering moet bovendien de nog altijd welig tierende COVID-19 pandemie in bedwang zien te krijgen.

Daarnaast wordt Team Biden in Year One: A Political Odyssey (81 min ) meteen geconfronteerd met allerlei uitdagingen vanuit het buitenland: een Russische hack van de Amerikaanse overheid en bedrijven, spanningen met een steeds agressiever China en de tragische gevolgen van het besluit om Amerikaanse troepen weg te halen uit Afghanistan. Insiders zoals stafchef Ron Klain, woordvoerder Jen Psaki, minister van Buitenlandse Zaken Anthony Blinken, nationaal veiligheidsadviseur Jake Sullivan, klimaat-tsaar John Kerry, minister van Defensie Lloyd Austin en CIA-directeur William Burns geven inzicht in hoe Biden en zijn medewerkers handelen bij crises (terwijl voorganger Trump intussen, in strijd met elk protocol, als stoorzender blijft fungeren).

Aan klinkende namen dus geen gebrek in deze poging tot snelle geschiedschrijving van John Maggio. Het gaat wel om louter kopstukken van Democratische zijde. Er komen geen prominente Republikeinen aan het woord. Tenminste, totdat het eenjarige ‘jubileum’ van de rellen op 6 januari ter sprake komt. Dan krijgt het Republikeinse congreslid Jim Jordan enkele zinnetjes om de tegenpartij aan te pakken. Dat is ‘t. Onafhankelijke duiding moet komen van politieke consultant Ian Bremner en Witte Huis-correspondent David Sanger van The New York Times, die het opereren van de 46e Amerikaanse president als een soort getuige-deskundige becommentariëren.

Deze degelijke, tamelijk brave terugblik op Joe Bidens debuutjaar concentreert zich intussen met name op het Amerikaanse buitenlandbeleid en doet daardoor enigszins denken aan The Final Year (2018), de weerslag van de internationale inspanningen van de regering van Barack Obama (waarvoor Biden acht jaar heeft gediend als vicepresident) tijdens het laatste jaar van diens presidentschap. Die film herbergde evenwel de nodige ‘fly on the wall’-scènes met bekende gezichten uit Obama’s buitenlandteam, terwijl Year One ‘t toch vooral moet hebben van al bekende nieuwsbeelden, ingekaderd door pratende hoofden die vast niet altijd het achterste van hun tong laten zien.

Als Joe Biden op 1 maart 2022, een jaar na z’n inauguratie, zijn ‘State Of The Union’-speech geeft, wordt de wereld gedomineerd door de doldrieste acties van een andere nietsontziende autocraat: Vladimir Poetin. Met zijn aanval op Oekraïne zorgt hij ervoor dat Bidens tweede regeringsjaar opnieuw voor een belangrijk deel in het teken van het buitenland komt te staan.

Helmut Boeijen Docville 2023, feminisme, IDFA 2022, politiek

Merkel

Het is blijkbaar onvermijdelijk dat Angela Merkel, de voormalige bondskanselier van Duitsland (2005-2021), ook in deze biografie van Eva Weber wordt afgezet tegen de mannen, waarmee ze in haar lange politieke loopbaan heeft gewedijverd, samengewerkt en gestreden. Dit begint al direct in de openingsscène als Weber een speech van Frau Merkel (96 min.) versnijdt met toespraken van de voormalige Amerikaanse president Donald Trump. Hij, het rijkeluiskind dat in volledige vrijheid groot is geworden, kan die nauwelijks meer op waarde kan schatten. Terwijl zij, het kind van de DDR, als geen ander weet hoe het is om in onvrijheid op te groeien. Ze koestert de vrijheid daarom en weet ook dat die moet worden beschermd.

Haar jeugd in de communistische heilstaat Oost-Duitsland, waar de geheime dienst Stasi overal zijn tentakels had uitgeslagen, is net als die (alfa)mannen natuurlijk ook alomtegenwoordig in deze boeiende documentaire, waarin collega’s, journalisten, haar biograaf en prominenten zoals Hillary Clinton, Condoleezza Rice en Tony Blair hun licht laten schijnen over de vrouw die zo’n vijftien jaar de facto de leider van West-Europa was. ‘Veel politici willen overschat worden’, stelt de voormalige Britse premier Blair. ‘Zij wordt liever onderschat.’ Want nadat Angela Merkel de verwachtingen, over zichzelf of de voorliggende politieke kwestie, vooraf kundig heeft getemperd, valt het uiteindelijke resultaat vaak ontzettend mee. Zo zet ze menige kerel buitenspel of laat hem in z’n eigen zwaard vallen – en zo nodig draait ze dat zelf dan nog een keer om, zoals bij haar mentor, oud-bondskanselier Helmut Kohl.

Eva Weber besteedt tevens uitgebreid aandacht aan Angela Merkels gecompliceerde relatie met de Russische leider Vladimir Poetin, de man voor wie de ontmanteling van de Sovjet-Unie en het Warschaupact, die Merkel zoveel vrijheid hebben gebracht, het grootste drama van de twintigste eeuw is. Een man ook die heeft moeten aanzien hoe zij zijn grote vriend, de toenmalige bondskanselier Gerhard Schröder, versloeg bij de verkiezingen van 2005. Een man, kortom, die uit lijkt op wraak en zijn Duitse tegenspeelster (die tegenwoordig de kritiek krijgt dat ze haar land heeft overgeleverd aan Russische energiebedrijven) op alle mogelijke manieren probeert te intimideren, bijvoorbeeld door het meebrengen van een hond naar hun ontmoetingen. Een dier waarvan hij weet zij er doodsbang voor is. Ook dan laat Merkel zich echter niet kennen. ‘Een dappere bondskanselier moet ook met een hond overweg kunnen’, zegt ze tijdens een openbaar interview, tot grote hilariteit van het publiek.

En daarmee is meteen een ander belangrijk kenmerk aangestipt van deze beeldbepalende vrouw en het portret dat hier van haar wordt geschilderd: haar gevoel voor humor. Daarmee haalt ze de angel uit menig conflict en relativeert zij, machtspoliticus die ze nu eenmaal ook is, slim haar eigen positie. Zelf is Angela Merkel voor deze film overigens niet meer bevraagd, maar via oude tv-interviews, speeches en publieke optredens, ondersteund met muziek van favoriete Duitse artiesten zoals Nina Hagen, The Scorpions en Hildegard Knef, komt ze toch uitgebreid aan het woord en in beeld. Daarbij valt met terugwerkende kracht nog meer op wat en wie ze allemaal heeft moeten overwinnen. Van relatief onschuldig, maar wel alomtegenwoordig seksisme – een muizig mannetje in een Peek & Cloppenburg-pak bijvoorbeeld, dat uitgebreid de kledingstijl van Frau Merkel bekritiseert – tot een misogyne macho zoals Donald Trump, die haar aan het eind van haar carrière (en deze film) portretteert als een vrouw die haar land te gronde richt.

Ook als het gaat het om deze man waarmee ze duidelijk he-le-maal niets heeft, weet ze echter: Wir schaffen das. Al gaat dat, net als bij de vluchtelingencrisis van 2015 waarbij zij in Europa het voortouw nam, niet vanzelf – en in dit specifieke geval ook zichtbaar niet van harte.

Helmut Boeijen dictaturen, gevangenis, IDFA 2022, politiek, rusland, vrijheid van meningsuiting

The New Greatness Case

Autlook

De groepering had dertien leden en een duidelijk oogmerk: het omverwerpen van de staat. Althans, dat stelt die staat. Inmiddels zitten tien leden van The New Greatness vast. De drie anderen bleken in werkelijkheid undercoveragent te zijn, namens diezelfde Russische staat. En één van hen, ene Ruslan D., heeft de organisatie zelfs opgericht, beweren de reguliere leden. Dat kan dan met een gerust hart uitlokking worden genoemd.

Welkom in het Rusland van Vladimir Poetin, waar politieke vervolging aan de orde van de dag is en een groepje idealistische studenten in Moskou zomaar ineens kan worden geïnfiltreerd door agenten van de binnenlandse veiligheidsdienst FSB. Intussen worden hun activiteiten stiekem gefilmd met beveiligingscamera’s, zodat er meteen voldoende bewijsmateriaal tegen deze ‘staatsgevaarlijke’ coupplegers wordt verzameld.

Die beelden hebben tevens hun weg gevonden naar een film over hun zaak: The New Greatness Case (92 min.) van Anna Shishova. Zij sluit aan bij Julia en Dima, de ouders van één van de aangeklaagden, de zeventienjarige biologiestudent Anya Pavlikova. Zij oogt als een konijn in de koplampen wanneer ze in 2018 wordt voorgeleid bij de rechter. Daar confronteren de aanklagers haar met (afgedwongen) bekentenissen van groepsgenoten.

‘We zijn gewend geraakt aan een leven met angst’, stelt Shishova in één van de voice-overs waarmee ze de gebeurtenissen rond het proces begeleidt. ‘Die heeft ons gehoorzaam en onverschillig gemaakt.’ Gedwongen door de omstandigheden begint met name moeder Julia, ondersteund door de jonge mensenrechtenactivist Kostya Kostov, zich echter steeds openlijker en militanter te verzetten tegen het lot dat haar dochter ten deel valt.

Aan de hand van deze ene casus legt Shishova intussen een Kafkaësk politiek systeem bloot, dat ze verbindt met de genadeloze repressie van het Stalinisme. Demonstraties tegen het regime worden bijvoorbeeld keihard neergeslagen. En politieke tegenstanders een kopje kleiner gemaakt, liefst letterlijk. Elke vorm van oppositie wordt volstrekt onmogelijk gemaakt. Zodat, constateert de filmmaakster bitter, Poetin zijn handen vrij heeft voor het buitenland.

The New Greatness Case laat zo het hedendaagse Rusland nog eens in al z’n lelijkheid zien, een land waar de waarheid en de verkondigers daarvan er zijn om vertrapt te worden. Tenminste, als het de grote leider en zijn trawanten uitkomt.

Helmut Boeijen dictaturen, journalistiek, oorlog, rusland

The Long Breakup

VPRO

Ze groeit in de jaren zeventig en tachtig op met het idee dat zij aan de goede kant van de Koude Oorlog bivakkeert en is doodsbang voor alle slechteriken aan de andere kant van het IJzeren Gordijn, die dekselse Amerikanen. Inmiddels is Katya Soldak zo’n twintig jaar woonachtig in het hart van de Verenigde Staten, New York om precies te zijn, en werkt ze als journalist voor het Amerikaanse zakentijdschrift Forbes Magazine. In de tussentijd is haar thuis veranderd van een vanzelfsprekend onderdeel van de Sovjet-Unie in een onafhankelijke natie: Oekraïne.

The Long Breakup (85 min.) is zowel haar levensverhaal als een persoonlijke impressie van de recente geschiedenis van haar land. Soldak heeft overigens een bijzondere verhouding tot Oekraïne: ze beschouwt zichzelf echt als een Sovjet-kind, heeft Russisch als eerste taal en woont nu al ruim twintig jaar in het buitenland. Vanuit die positie – de relatieve buitenstaander met een insidersblik – belicht ze de politieke en maatschappelijke ontwikkelingen en spreekt daarover met familieleden, vrienden en mensen op straat. De centrale vraag is daarbij al dertig jaar min of meer hetzelfde: hoort Oekraïne bij Europa of is het eigenlijk onderdeel van Rusland?

En die vraag wordt ook door Katya Soldaks verwanten verschillend en in de loop der jaren, als gevolg van diepe teleurstellingen en slinkse propaganda, zelfs steeds weer anders beantwoord. Als deze egodocu in 2019 met de verkiezing van Volodymyr Zelensky tot president – een pro-Russische kandidaat (!) volgens Soldaks moeder – zijn afronding nadert, is Oekraïne tot op het bot verdeeld, heeft Ruslands Poetin inmiddels de Krim geannexeerd en lijkt de oorlog die begin 2022 inderdaad zal beginnen al onvermijdelijk geworden. In dat opzicht heeft The Long Breakup sinds z’n release in 2020 alleen aan kracht gewonnen: als ooggetuigenverslag van de jarenlange aanloop naar oorlog.

Helmut Boeijen dictaturen, Jaaroverzicht 2022, journalistiek, Movies That Matter 2022, politiek, rusland, vrijheid van meningsuiting

Navalny

Dogwoof

Ze geven elkaar een ‘high five’, Aleksej Navalny en Christo Grozev. Samen hebben ze zojuist het complot om Navalny te vermoorden ontrafeld. Grozev, een Bulgaarse nerd die actief is voor het onderzoekscollectief Bellingcat, heeft eerst allerlei datasets gecombineerd en zo ontdekt wie er verantwoordelijk waren voor de vergiftiging van de Russische oppositieleider. En Navalny zelf heeft de Russische geheimagenten vervolgens vanaf zijn hersteladres in Duitsland onder een valse naam gebeld en voor de camera verleid om details van het complot aan hem prijs te geven. De gesprekken zullen in zijn eigen veelbekeken YouTube-show belanden.

Het is een fascinerende scène: de man die op 20 augustus 2020 ternauwernood een moordaanslag – met het favoriete gif van de Russische geheime dienst FSB: Novichok – heeft overleefd luist de professionele killers er nu ijskoud in en haalt zich daarmee wederom de woede op de hals van president Vladimir Poetin, die al enige tijd consequent weigert om zijn naam uit te spreken. Aleksej Navalny is een man met stalen ballen, zo blijkt opnieuw als hij korte tijd later terugkeert naar Rusland. Op het vliegveld van Moskou loopt hij begin 2021, vastberaden, recht in de armen van een arrestatieteam.

De contouren van Navalny’s epische clash met de dictator die zijn land al sinds 2000 in een ijzeren greep houdt en de voorlopige afloop daarvan mogen dan al bekend zijn, in Navalny (99 min.) krijgen ze extra diepte en impact. Regisseur Daniel Roher dringt echt door tot Poetins grote opponent en enkele van zijn getrouwen, waaronder z’n vrouw Yulia en kinderen Dasha en Zakhar. Vanuit die positie aan de binnenkant kan hij vereeuwigen hoe zij de spanningen van het moment proberen te dragen en verdrijven. Tegelijkertijd blijven ze dapper de confrontatie met het Poetin-regime zoeken. Want Navalny en de zijnen weigeren om zich monddood te laten maken – of gewoon dood.

In het centrale interview confronteert de filmmaker zijn hoofdpersoon ook met twijfelachtige episoden uit zijn politieke verleden. Dat wordt hem niet in dank afgenomen door Navalny’s medewerker Maria Pevchikh. De charismatische politicus zelf geeft geen krimp en beantwoordt alle vragen. En als Aleksej Navalny van Roher de camera krijgt om het Russische volk toe te spreken, voor het geval er iets met hem zou gebeuren, houdt hij in deze urgente en enerverende documentaire een vertrouwd klinkend pleidooi voor verzet: ‘Het enige wat het kwaad nodig heeft om te overwinnen is dat goede mensen aan de kant blijven staan.’

Hoewel Aleksej Navalny zelf, als persoon en politicus, in de afgelopen jaren bepaald niet aan de zijlijn is blijven staan, lijkt het nettoresultaat van al die moed en dat doorzettingsvermogen op dit moment uiterst teleurstellend. Want uiteindelijk eindigt deze film, die treffend het verstikkende klimaat in Poetins Rusland blootlegt, gewoon in mineur: met een held die voor onbepaalde tijd achter de tralies is beland. Intussen grossiert zijn opponent in moord en doodslag.

Helmut Boeijen oorlog, politiek, rusland

Zelensky: A President At War

Ukrainian Presidency/Handout/Anadolu Agency via Getty Images/BNNVARA

Hij werd geboren in de Sovjet-Unie, sprak in zijn jeugd Russisch en heeft zich nu ontpopt tot de Nemesis van Ruslands leider Vladimir Poetin. De moed van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky, die de Russische aanval op zijn land vooralsnog glansrijk doorstaat, wordt alom geroemd. Net als zijn mediawijsheid. Geen leider ter wereld communiceert op dit moment, via social media, zo effectief met zijn publiek: z’n eigen burgers, Russen en iedereen die een Derde Wereldoorlog vreest.

Op zo’n oorlog speculeerde hij zelf overigens al in een interview uit mei 2021. Dit conflict, zo voorspelde de Oekraïense leider toen, houdt niet op bij de grens van zijn land. Dat vraaggesprek speelt ook een belangrijke rol in Zelensky: A President At War (44 min.). In dit interessante journalistieke profiel van Dirk Schneider en Claudia Nagel belichten kenners van Oost-Europa, Rusland en Oekraïne de achtergronden van deze ‘oorlogsheld’ tegen wil en dank.

Nog niet zo lang geleden werd Zelensky beschouwd als een omhooggevallen televisiester, die met veel succes de rol van zijn leven, over een Oekraïense Meneer Doorsnee die bijna per ongeluk president van zijn land wordt, in de praktijk mocht gaan brengen. Een man bovendien, die aan de leiband liep van een dubieuze oligarch, Ihor Kolomoisky, en die er, eenmaal in het zadel geholpen, geen been inzag om onwelgevallige meningen de kop in te drukken.

‘Ik was positief verrast door hoe Zelensky zich vanaf het begin van de oorlog heeft opgesteld’, zegt historicus Andriy Portnov, kenner van de Oekraïense geschiedenis. Volgens hem heeft de president bewezen dat hij ‘een briljante politicus’ is. Een echte mediapoliticus ook. Een man die sinds de Russische inval bijvoorbeeld permanent oogt als een verzetsstrijder die recht van het front komt. Zo is hij in een wanhopig stemmende situatie hét symbool van de weerbaarheid van zijn land geworden.

Helmut Boeijen dictaturen, rusland, vrijheid van meningsuiting

Winter On Fire: Ukraine’s Fight For Freedom

Netflix

De demonstranten op Maidan, het Onafhankelijkheidsplein in Kiev, weten het zeker: Oekraïne hoort bij Europa. In het najaar van 2013 eisen ze dat president Viktor Janoekovitsj, zoals beloofd, het akkoord met de Europese Unie ondertekent. Hij heeft echter in het geheim al een bondgenootschap gesloten met de Russische president Vladimir Poetin, die mordicus tegen de toenadering tussen zijn buurland en het vrije westen is.

Sinds Oekraïne zich in 1991 heeft losgemaakt van de Sovjet-Unie is de relatie met Rusland, dat het land koste wat het kost binnen z’n invloedssfeer wil houden, sowieso zeer gespannen. Tijdens de protesten op Maidan is er dan ook weinig nodig om de zaak volledig te laten escaleren. De demonstranten komen lijnrecht tegenover de regering Janoekovitsj te staan. En die verlaat zich op grof geweld om de onrust de kop in te drukken.

Filmmaker Evgeny Afineevsky belicht de 93 barre winterdagen van 2013/2014 in Winter On Fire: Ukraine’s Fight For Freedom (98 min.) vanuit het perspectief van de demonstranten op het plein. Nauwgezet reconstrueert hij met talloze betrokkenen, met zeer uiteenlopende achtergronden, de dramatische gebeurtenissen op of rond Maidan, die met schokkende beelden, ondersteund door een onheilszwangere soundtrack, opnieuw worden opgeroepen.

Wat is begonnen als een vreedzaam protest tegen de regering, mondt al snel uit in een confrontatie tussen gewone Oekraïners en de (politie)staat. ‘We zijn niet bang om voor onze vrijheid te sterven’, zegt een man op het plein strijdbaar, terwijl de kogels om zijn oren vliegen. ‘Vrijheid is voor ons. Vrijheid is van ons. We zullen winnen en Oekraïne zal bij Europa horen en bij de vrije wereld.’ Uiteindelijk worden er zelfs sluipschutters ingezet om dwarsliggers zoals hij eronder te krijgen. 

Als de geest eenmaal uit de fles is, krijgt zelfs een repressief regime die er echter niet zomaar weer in. In 2014 zal Oekraïne tóch een associatieverdrag tekenen met de Europese Unie, maar dat blijkt uiteindelijk vooral een voorbode van nog veel meer ellende met Vladimir Poetin, die de leider van een groot Russisch rijk wil zijn.

Helmut Boeijen IDFA 2021, journalistiek, Movies That Matter 2022, rusland

F@ck This Job

Het beeldscherm is verdeeld in vier vlakken. In elk vlak is een Russische zender te zien. Drie ervan hebben vastgehouden aan hun gebruikelijke programmering: een dramaserie, reality-tv en een comedy of iets dergelijks. Business as usual. Linksonder is echter een live-verslag van een (zelfmoord)aanslag op het Domodedovo-vliegveld in Moskou te zien. Het is 24 januari 2011, de dag waarop de onafhankelijke televisiezender Dozhd Vladimir Poetin tegen de haren instrijkt.

Dat juist Dozhd de almachtige Russische leider zou tarten, hadden waarschijnlijk slechts weinigen voorspeld. Het station begon als een speeltje van Natasha Sindeeva, een flamboyante dame met een rijke vent, de bankier Sasha Vinokurov, die zich had voorgenomen om een ‘optimistic channel’ te beginnen. Ze rolde zelfs nog eens de rode loper uit voor Poetins aaibare opvolger/voorganger Dmitri Medvedev. Totdat het journalistieke bloed toch begon te kruipen waar het niet gaan mocht.

En dan verandert de documentaire F@ck This Job (102 min.) van Vera Krichevskaya, die zelf als lekker luchtige verteller fungeert, ook langzaam maar zeker van toon. Waar de filmmaakster eerst uitgebreid stilstaat bij Natasha’s roze Porsche, haar droomhuwelijk in ‘het Russische Versailles’ en de flair waarmee ze Dozhd opstuwt in de vaart der volkeren, komt de nadruk gaandeweg steeds meer te liggen op hoe diezelfde losbol zich ontwikkelt tot een voorvechtster van het vrije woord.

Deze film is dan allang een naargeestige impressie geworden van het hedendaagse Rusland, waar de vrijheid van meningsuiting rigoureus de kop wordt ingedrukt en het op helden tegen wil en dank zoals Natasha Sindeeva en de journalisten van Dozhd begint aan te komen. Ook voor hen gaat dat echter niet vanzelf. Terwijl haar medewerkers zich van alle kanten bedreigd beginnen te voelen, krijgt hun wilskrachtige leidsvrouwe het, mede door gezondheidsproblemen, steeds lastiger.

Krichevskaya probeert de persoonlijke malheur van haar protagonist te verbinden met de deplorabele staat van het land waarin zij allebei leven. Die twee komen niet altijd even soepel samen. Dit neemt echter niet weg dat F@ck This Job een film is, waarbij het lachen, om de vermakelijke capriolen van een nouveau riche-type, je gaandeweg vergaat als je ziet hoe zij, juist zij, met gevaar voor eigen lijf en leden de strijd met de nietsontziende Russische leider blijft aangaan.

Helmut Boeijen politiek, rusland

Gorbachev. Heaven

VPRO

Tijdens het bekijken van een televisiereportage over zijn verdiensten als laatste leider van de Sovjet-Unie sukkelt hij langzaam in slaap. Michail Gorbatsjov wordt vervolgens ruw gestoord door zijn koekoeksklok. Droomde hij misschien over glasnost en perestrojka, de begrippen die worden geassocieerd met de tijd waarin hij het communistische bewind democratiseerde – en, volgens critici, om zeep hielp? Of is hij in gedachten verdwenen naar de tijd dat zijn vrouw Raisa en hij nog onafscheidelijk waren?

Vitaly Mansky, die eerder met Putin’s Witnesses een film maakte over Gorbatsjovs opvolgers Boris Jeltsin en Vladimir Poetin, bezoekt de voormalige Sovjet-leider in het huis, vlakbij Moskou, dat hij voor de rest van zijn leven in bruikleen heeft gekregen van de staat. Hij leeft er alleen, omringd door enkele getrouwen. Een oude man inmiddels, die zich met een rollator door het huis beweegt. Al zijn kinderen en kleinkinderen zijn woonachtig in het buitenland. Sinds de dood van Raisa komen ze niet meer langs en is hij de zin in en van het leven kwijtgeraakt.

Gorbachev. Heaven (99 min.), de weerslag van wat hij zelf gekscherend ‘een dialoog met een weirdo’ noemt, laat zien dat in zijn broze, bijna negentigjarige lichaam nog altijd een scherpzinnige denker huist, die regelmatig een rookgordijn van woorden optrekt, zo nodig scherp of met de nodige (zelf)spot Mansky’s vragen over zijn (politieke) leven pareert en af en toe zelfs een gedicht reciteert of een zwaarmoedig lied aanheft. Een man met aanmerkelijk meer verleden dan toekomst, dat beseft hij zelf ook wel.

En in de rest van de wereld mag hij dan een held zijn, in eigen land is Gorbatsjov een omstreden oud-leider die nauwelijks waardering krijgt voor het feit dat hij nooit naar de wapens heeft gegrepen toen zijn eigen positie in gevaar kwam. Mansky wil weten hoe hij daar nu op terugkijkt en waarom het steeds maar niet wil lukken met de democratie in Rusland. Het verbale steekspel tussen de filmmaker en zijn hoofdpersoon – meestal mild en ironisch, een enkele keer venijnig – geeft sjeu aan deze kalme, bespiegelende film, die vooral in de smaak zal vallen bij degenen voor wie de Sovjet-Unie en het uiteenvallen daarvan nooit tot het grijze verleden gaan behoren.

Helmut Boeijen misdaad, politiek, rusland, spionage

The Man Putin Couldn’t Kill

Voor de vlucht had hij nog even geposeerd voor de selfie van een andere passagier. Het had zomaar de allerlaatste foto van hem in levende lijve kunnen worden. 20 augustus 2020. Onderweg van Tomsk in Siberië naar de Russische hoofdstad Moskou werd Aleksej Navalny plotseling ernstig ziek. Hij belandde in coma. De voornaamste criticaster van president Poetin bleek te zijn vergiftigd. Hij overleefde de moordaanslag ternauwernood en werd daarmee, tot nader order, The Man Putin Couldn’t Kill (86 min.).

De aanslag op Navalny past in een naargeestige Russische traditie. Iedereen die Vladimir Poetin publiekelijk de voet dwars zet loopt het risico om te worden neergeschoten, doodgeslagen of vergiftigd. Daarvan zijn legio voorbeelden: van de vergiftigde geheimagent Aleksander Litvinenko tot Navalny’s politieke mentor Boris Nemtsov, die gewoon op straat werd geliquideerd. Deze acties zijn natuurlijk gericht tegen de tegenstanders zelf, maar ook tegen hun directe omgeving. Zij denken nog wel eens goed na voordat ze zich in het openbaar uitspreken tegen de almachtige leider, met dat geheimzinnige KGB-verleden.

Met talloze insiders plaatst regisseur Jon Blair de poging om Navalny definitief kalt te stellen nadrukkelijk binnen die context. Tegelijkertijd duikt hij – aan de hand van wat het onderzoekscollectief Bellingcat daarover heeft ontdekt – ook in de precieze toedracht van de aanslag op Navalny. En die blijkt een stuk klunziger te zijn aangepakt dan verwacht. John le Carré zou er in zijn gelauwerde spionageromans in elk geval niet mee wegkomen. In de woorden van verteller Marcel Theroux: de daders gingen te werk als James Bond-wannabe’s met de kwaliteiten van Rowan Atkinsons karikatuur van een spion, Johnny English.

Aleksej Navalny is zonder enige twijfel als morele winnaar uit die kwestie gekomen – al zit hij inmiddels alweer enige tijd in een Russische cel. Blair schuwt desondanks ook de omstreden elementen uit ‘s mans verleden niet. Zo ontstaat een goed gedocumenteerd portret van een belangrijke opinieleider, waarin sommigen de toekomstige leider van Rusland zien. Zolang die positie wordt geclaimd door ene Vladimir Poetin zijn Navalny en de zijnen hun leven echter bepaald niet zeker. Dat wordt nog eens, wellicht ten overvloede, aangetoond in de apotheose van deze donkere rondgang door Poetins Rusland.

Helmut Boeijen internet, journalistiek, misdaad, oorlog, politiek, rusland, social media

Agents Of Chaos

HBO

‘Maakt het wat uit wie er heeft gehackt?’ glimlacht Vladimir Poetin vilein als hem wordt gevraagd of Rusland achter de gestolen e-mails van Hillary Clinton zit. ‘Het gaat om de inhoud van wat er is gehackt.’ In de wereld van een autocratische leider kan dat bijna doorgaan voor een bekentenis. Duidelijk is dat de publicatie van Clintons mails, naar verluidt ontvreemd door de Russische hackersgroep Fancy Bear, in 2016 ernstige schade heeft toegebracht aan de door Poetin zo gehate presidentskandidaat. En dat speelde de uiteindelijke winnaar van die verkiezingen, Donald Trump, natuurlijk in de kaart.

Met Agents Of Chaos (237 min.) begeeft de Amerikaanse documentairemaker Alex Gibney zich op bekend terrein. In We Steal Secrets: The Story Of Wikileaks (toevallig ook de club die de Clinton-mails de wereld in hielp) en Zero Days drong hij al door tot de diepste krochten van het internet, waar duistere (informatie)oorlogen worden uitgevochten. Aan de hand van de in onmin geraakte Russische oligarch Mikhail Khodorkovsky exploreerde Gibney in Citizen K bovendien de duistere uithoeken van Poetins regime. En Trump werd onder handen genomen in The Confidence Man, een episode van Gibneys reeks Dirty Money, en komt binnenkort ongetwijfeld weer aan de beurt in Totally Under Control, een nog voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen te verschijnen film over de respons van zijn regering op het Coronavirus.

Nee, goed voor het vertrouwen in de mens zijn de films van Alex Gibney niet. En daarin brengt dit tweeluik over Ruslands clandestiene buitenlandpolitiek geen verandering. Deel 1 richt zich op de Russische desinformatiecampagne via sociale media, waarbij de insteek vooral lijkt om in het westen tweespalt te creëren of bestaande tegenstellingen te vergroten. Vanuit trollenfabrieken in Sint-Petersburg worden dus zowel Black Lives Matter- als Blue Lives Matters-accounts beheerd, die in Amerikaanse steden demonstraties en de bijbehorende tegendemonstraties organiseren. De implicaties daarvan zijn lastig te kwantificeren. In hoeverre hebben webcampagnes zoals ‘I won’t vote, WILL YOU?’, speciaal gericht op de zwarte gemeenschap, bijvoorbeeld daadwerkelijk de opkomst bij de verkiezingen van 2016 beïnvloed? In Detroit gingen 75.000 mensen die vier jaar eerder nog op Obama hadden gestemd niet naar de stembus. Clinton verloor de staat Michigan uiteindelijk met slechts 10.000 stemmen verschil. Overwinning voor Trump, maar ook voor Poetin?

Het tweede deel richt zich volledig op Russiagate en de inmenging van het Kremlin in de Amerikaanse verkiezingen. Gibney reconstrueert deze kwestie minutieus met belangrijke spelers en deskundigen, zoals Andrew Weissmann (hoofdonderzoeker Müller-onderzoek), Andrew McCabe (adjunct-directeur FBI), Timothy Snyder (historicus en Rusland-deskundige), John Brennan (directeur CIA) en John Podesta (Clinton-campagneleider). Over het feit dat Poetin zijn Agents Of Chaos opdracht heeft gegeven om de Amerikaanse verkiezingsstrijd te beïnvloeden, bestaat nauwelijks verschil van mening. Of dat ook tot de conclusie leidt dat Team Trump daarin actief heeft geparticipeerd en zich dus, in de woorden van Rusland-deskundige Celeste Wallander (National Security Council), schuldig heeft gemaakt aan hoogverraad, blijft een kwestie van interpretatie. Feit is dat Amerika z’n eigen Agent Of Chaos in het Witte Huis heeft gekregen, met de steun en goedkeuring van zijn vrind Vladimir.

Alex Gibney, die deel twee heeft geregisseerd samen met Javier Alberto Botero, presenteert zijn bevindingen op karakteristieke wijze: met een sturende voice-over, Hollywood-vormgeving en een hele stoet aan schimmige personages, waaronder ook nog Trumps omstreden zakenpartner Felix Sater (met wie hij tot diep in de presidentscampagne een Trump Tower in Moskou probeerde te realiseren), zijn dubieuze buitenlandadviseur Carter Page, een medewerker met gewetensbezwaren van de Russische trollenfabriek The Internet Research Agency en de eindredacteur van Poetins propagandazender Russia Today, Margarita Simonyan. Vanuit hun eigen invalshoek belichten zij de slimme/slinkse wijze waarop Rusland zijn grote tegenstrever Amerika bespeelt. Donald Trump lijkt daarbij eerder een min of meer toevallige passant in Poetins machtsspel dan een doortrapte samenzweerder die zelf aan de touwtjes trekt. Deze boeiende afdaling naar het riool van de wereldpolitiek fungeert zo als een ferme waarschuwing voor ongetwijfeld weer een turbulent verkiezingsjaar.

Helmut Boeijen dictaturen, oorlog, politiek

Putin: A Russian Spy Story

Eens KGB, altijd KGB. Vladimir Poetin mag dan al zo’n twintig jaar aan de macht zijn in Rusland. In zijn hart blijft hij altijd een medewerker van de Russische inlichtingendienst, waar hij halverwege de jaren zeventig in dienst trad. De jonge Poetin spiegelde zich destijds aan het fictieve personage Max Otto von Stierlitz, de Russische tegenhanger van James Bond (al zien wij, in het westen, tegenwoordig eerder diens aartsvijand Ernst Stavro Blofeld in hem, een slechterik die altijd plannen smeedt om de wereld naar zijn hand te zetten of anders te vernietigen).

Sindsdien is er heel veel en tegelijkertijd heel weinig veranderd, betoogt de driedelige serie Putin: A Russian Spy Story (140 min.). Poetin is allang niet meer die onopvallende en plichtsgetrouwe KGB-medewerker, maar hij bedient zich nog altijd van de methoden die hem ooit werden bijgebracht bij de geheime dienst. Chantage bijvoorbeeld. Desinformatie. En moord. Waarbij opvallend vaak het ultieme spionnenwapen wordt ingezet: vergif (dissident Alexander Litvinenko, dubbelspion Sergej Skripal en onlangs oppositieleider Alexej Navalny). En natuurlijk ook gewoon bot geweervuur (politiek tegenstander Boris Nemtsov en onderzoeksjournaliste Anna Politkovskaja, nota bene op Poetins verjaardag).

Deze intrigerende ongeautoriseerde biografie van Nick Green benadert Poetins leven en werk vanuit het gezichtspunt van de eeuwige geheimagent. Insiders, critici en deskundigen schetsen een man die nog altijd in het geniep op allerlei borden schaakt, rücksichtslos stukken ervan afslaat als ze hem in de weg staan en streeft naar absolute dominantie, zowel in eigen land als internationaal. Waarbij het streven naar een sterk Rusland allang lijkt te zijn ingehaald door een alles verterende behoefte om koste wat het kost vast te houden aan de macht. Intussen, zo luidt de onvermijdelijke conclusie, vergiftigt hij de wereld, zijn land en zichzelf.

Helmut Boeijen dictaturen, IDFA 2019, rusland

Citizen K

TIFF

Ruim acht jaar van zijn veelbewogen leven bracht hij door in een cel. Als symbool van het verzet tegen Vladimir Poetin. Het kwam de Russische entrepreneur Mikhail Khodorkovsky duur te staan dat hij in 2003 in het openbaar de strijd was aangegaan met de gevreesde president. Poetins tegenzet volgde snel: Citizen K (125 min.) werd gearresteerd vanwege belastingontduiking en fraude. Hij zou voor ettelijke jaren uit het publieke debat worden verwijderd.

Vanuit Londen blikt Khodorkovsky nu met documentairemaker Alex Gibney terug op zijn leven en gevangenschap. Hij heeft zich inmiddels weer in de Russische politiek gemengd. ‘Ik ben bepaald geen ideale persoon, maar ik ben wel iemand met idealen’, zei hij daarover rond zijn veroordeling. ‘En ook voor mij is het moeilijk om in een gevangenis te leven. Ik wil er ook zeker niet doodgaan. Maar als het moet, zal ik niet aarzelen. De zaken waar ik in geloof zijn het waard om voor te sterven.’

Toch is en blijft de oligarch een gemankeerde held, zo blijkt ook uit Gibneys film. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was Mikhail Khodorkovsky één van de ‘gangsterkapitalisten’ die zich in de jaren negentig, gebruikmakend van de mazen in de wet, schaamteloos verrijkten. Alle middelen leken toentertijd geoorloofd voor deze oligarchen. Totdat Vladimir Poetin zijn bewegingsvrijheid begon in te perken, had ook Khodorkovsky waarschijnlijk zelden verder dan zijn eigen belang gekeken. 

Alex Gibney maakt het hem op dat gebied nu niet al te moeilijk. Hij lijkt vooral gericht op wat het persoonlijke relaas van de topman van de Russische oliegigant Yukos vertelt over het moderne Rusland, waar die ene onomstreden leider, die mede door Khodorkovsky aan de macht is geholpen, almachtig is geworden. Poetin heeft zelfs het alleenrecht op de waarheid verworven. Wat hij zegt, of via de staatsmedia laat uitdragen, is waar. Ook al strookt het op geen enkele manier met de feiten.

In deze gesmeerde film, waarin ook Derk Sauer, de Nederlandse oprichter van de onafhankelijke krant The Moscow Times, uitgebreid aan het woord komt, wordt het naargeestige karakter van Poetins bewind ontleed. Met als absurd hoogtepunt een loflied op de grote leider (refrein: ‘Poetin, Poetin, we willen allemaal trouwen met Poetin), dat met Meno Male Che Silvio kan wedijveren om de eretitel van meest potsierlijke campagnelied aller tijden.

Intussen is de bikkelharde zakenman Mikhail Khodorkovsky, tenminste volgens bronnen uit zijn directe omgeving, een beter mens geworden tijdens zijn gevangenschap. Een man die meer oog heeft gekregen voor anderen en tegelijkertijd vasthoudt aan zijn idealen, ook als ze zijn economische belangen schaden en hem en de zijnen in gevaar kunnen brengen. Dat verhaal wordt in deze stevige documentaire behoorlijk goed in de verf gezet.

Helmut Boeijen dans, dictaturen, kunst & cultuur

Daymohk: Het Land Van De Voorouders

EO

Het hart van elke ideologie wordt gevormd door de cultuur, zegt de Tsjetsjeense Minister voor Pers en Politiek in deze documentaire over Daymohk. Het kindercollectief voor zang en dans geldt als een uithangbord voor het regime van Tsjetsjenië’s onbetwiste leider Kadyrov, die nauwe banden onderhoudt met Ruslands autocraat Vladimir Poetin.

Tussen 2000 en 2006 maakte de dansgroep van Ramzan Ahmadov diverse tournees door Europa. Daymohk lapte toentertijd het imago op van een land, dat al jaren in een bloedige burgeroorlog was verwikkeld. ‘Onze vader heeft ons geleerd aan de mensen te tonen dat wij niet enkel terroristen, bandieten, vechtjassen zijn’, zegt Ahmadovs zoon Hasan, tegenwoordig vice-minister van Tsjetsjenië. ‘Dat wij ook cultuur en tradities hebben en ook mensen zijn.’

Met beelden die ze zelf filmde voor Dans, Grozny, Dans, een documentaire van Jos de Putter uit 2003, maakt Masha Novikova in Daymohk: Het Land Van De Voorouders (57 min.) helder hoe het de ‘perfecte ambassadeur voor de vrede’ sindsdien is vergaan. Grauwe beeldmateriaal van die turbulente periode, in split screen gepresenteerd, wordt afgewisseld met gestileerde moderne danssequenties, die prima aansluiten bij de smetteloze versie van de Tsjetsjeense cultuur die Daymohk is gaan vertegenwoordigen.

De grote leider zelf is intussen alom tegenwoordig in het land: via televisie, op billboards of gewoon in huis, op foto’s en schilderijen. Hij en de cultuur die hij vertegenwoordigt worden permanent verheerlijkt en dat laat de bebaarde macho zich lekker aanleunen. Daymohk levert ook z’n (verplichte) bijdrage: Kadyrovs kinderen dansen bijvoorbeeld in het gezelschap en danspasjes van de president, ‘een heel goede danser’, worden verwerkt in voorstellingen.

Het kinderensemble speelt zo een prominente rol in het verbeelden van wat de historicus Timothy Snyder de politiek van de eeuwigheid noemt: de verering van een mythisch land dat nooit heeft bestaan, met Tsjetsjenen als onversaagde ridders die altijd weer een nieuwe vijand moeten bestrijden. Novikova vangt die unheimische atmosfeer in een documentaire die langzaam maar zeker onder de huid kruipt.

Helmut Boeijen rusland

Putin’s Witnesses

’Waarom stalk je me zo?’ wil Natalja van haar echtgenoot Vitaly weten. Hij filmt haar terwijl ze op televisie naar de afscheidsspeech van de Russische president Boris Jeltsin zit te kijken. Het is 31 mei 1999. Jeltsin heeft zelf een opvolger geselecteerd. ‘Ik ben geschokt’, fulmineert Natalja. ‘Eindelijk hebben ze nu de sterke man waar het volk zo van houdt.’ De vertrekkende leider is ondertussen aan het eind van zijn oudejaarsboodschap gekomen. Waarna het vuurwerk, letterlijk en figuurlijk, kan losbarsten en Vladimir Poetin voor het eerst het volk mag toespreken als (waarnemend) staatshoofd van de Russische Federatie.

Na die openingsscène in huiselijke kring richt Vitaly Mansky zich in Putin’s Witnesses (95 min.) op de nieuwe president zelf. De filmmaker was in de tijd van Poetins opkomst werkzaam voor de Russische staatstelevisie en moest, met het oog op de presidentsverkiezingen die enkele maanden later zouden plaatsvinden, een promofilm voor de nieuwe leider maken. Bijna twintig jaar later kunnen met het ruwe beeldmateriaal daarvan de eerste stappen van Ruslands huidige autocraat worden gereconstrueerd. Om Poetin, die zich officieel niet verwaardigde om campagne te voeren, neer te zetten als een hartelijke leider ensceneerde Mansky bijvoorbeeld hoogstpersoonlijk een bezoek aan zijn oude schooljuf.

De campagne om Vladimir Poetin op het schild te hijsen, concludeert Mansky in één van de voice-overs waarmee hij de film bijeenhoudt, begon eigenlijk enkele maanden eerder. Op 8 september 1999, om één minuut voor middernacht, om precies te zijn. Toen werd in Rusland de eerste van enkele flatgebouwen opgeblazen, aanslagen die tegenwoordig vooral in verband worden gebracht met Poetins geheime diensten. Naderhand weerklonk in Rusland de roep om een sterke man. Poetin was op dat moment zegge en schrijve 22 dagen premier onder president Jeltsin en kon de crisis goed gebruiken om zichzelf in de markt te zetten. Dat werd vervat in een uitspraak die tegenwoordig wordt beschouwd als de start van zijn presidentscampagne: ‘We verdelgen ze tot op de plee.’

Met de wijsheid van nu voorziet Mansky bijna twintig jaar na dato de gebeurtenissen voor zijn camera van commentaar. Wat in dat eerste regeringsjaar nog onbetekenende details leken, bleken bijvoorbeeld kiemen voor de politiek die Poetins Rusland zou gaan kenmerken. En sommige mensen die destijds nog tot de directe entourage van de nieuwe president behoorden, zouden later tot persona non grata worden gebombardeerd of simpelweg uit de weg geruimd. In het land dat Vladimir Poetin, voor de lens van Vitaly Mansky, naar zijn hand begon te zetten, zou dat allemaal tot de mogelijkheden gaan behoren.

Zijn voorganger Boris Jeltsin begon dat enkele maanden na zijn vertrek al te beseffen, zo blijkt uit een spannende scène die werd opgenomen tijdens de verkiezingsavond op 26 maart 2000. De zojuist officieel tot president verkozen Poetin neemt al niet eens meer de moeite om de man te bedanken die hem enkele maanden eerder in het zadel hielp. Aan het eind van de film, als Poetins eerste jaar als president erop zit, lijkt bij Jeltsin het besef in te dalen dat hij zelf een volstrekt irrelevante figuur is geworden en dat de Vladimir Vladimirovitsj, die hij na enkele ontmoetingen selecteerde als zijn opvolger, wel eens een wolf in schaapskleren zou kunnen zijn geweest.

Intussen vraagt Vitaly Mansky zich in deze interessante, maar ook wat trage film af of hij als ooggetuige misschien medeplichtig is geworden aan het land dat Rusland onder de leiding van Vladimir Poetin is geworden.

Helmut Boeijen beeldende kunst, kunst & cultuur

Christo: Walking On Water

Zelfrelativering siert de mens. Het is doorgaans niet de meest in het oog springende eigenschap van vooraanstaande kunstenaars. Op weg naar een potentieel meesterwerk telt elk detail. Uiteindelijk zal iedereen in dat proces dus naar hun pijpen moeten dansen – goedschiks dan wel kwaadschiks. Want het zelfverkozen doel heiligt alle middelen.

The Floating Piers moet in 2016 het werk worden waarmee een lang gekoesterde wens van Christo en zijn vrouw en vaste samenwerkingspartner Jeanne-Claude, die in 2009 overleed, eindelijk in vervulling gaat. Waar eerdere pogingen in Argentinië en Japan vastliepen in het plaatselijke bureaucratische moeras, moet het nu gebeuren bij het Italiaanse Iseomeer: gewone stervelingen krijgen de kans om over water te lopen.

De observerende camera van regisseur Andrei Paounov legt in Christo: Walking On Water (100 min.) vast hoe de temperamentvolle Bulgaars-Amerikaanse kunstenaar en z’n team, waarin zijn neef Vladimir Yavachev waar nodig als bullebak fungeert, de ene na de andere politieke, technische, en logistieke hobbel moeten nemen om het concept dat al in 1970 ontstond uit te werken. Zo nu en dan dreigt het hele project in het… ja, water te vallen en lijkt de documentaire een moderne variant op Lost In La Mancha te worden.

En als Christo’s eerste kunstproject sinds Jeanne-Claudes dood kan worden onthuld – je kunt erover twisten of de wandelaars tussen Sulzano, Monte Isola en het eilandje San Paolo werkelijk over water lopen, of gewoon over een ‘dahliageel’ watertapijt van plastic kubussen en canvas doek – levert dat vanwege de enorme publieke belangstelling weer zijn eigen problemen op, waarvoor Vladimir enkele plaatselijke notabelen en medewerkers moet uitkafferen. Hij dreigt zelfs om het imposante kunstwerk voortijdig te sluiten.

Bij het verwerkelijken van een artistieke visie past het misschien niet om compromissen te sluiten, maar is het natuurlijk ook niet de bedoeling dat willekeurige bezoekers gevaar lopen. Behalve dat ze hun hart eraan verliezen, natuurlijk. Of zich ouderwets door Christo laten –woordgrapwaarschuwing! – inpakken.