Helmut Boeijen animatie, beeldende kunst, kunst & cultuur

De Originele Karina Beumer

Studio Ruba / VPRO

‘Dus… ik ontsla mezelf en plaats een vacature: Karina Beumer zoekt een vervanger voor zichzelf. En ik neem iemand aan om mij te zijn’, vertelt De Originele Karina Beumer (60 min.) – dat moeten we tenminste maar aannemen – bij de start van deze gelijknamige film.

De Nederlandse beeldend kunstenaar, die kampt met writer’s block, geeft haar acht (!) vervangers vervolgens allerlei opdrachten. Maak een ruimtepak, met mama, bijvoorbeeld. Of: regel een tentoonstelling. En: maak het sculptuur af in het atelier. Daarbij krijgen ze toegang tot zo ongeveer haar hele leven. Behalve tot haar huis, want Karina’s vriend Jan wil niets met het project te maken hebben. Tenminste, dat zegt Karina Beumer – naar verluidt de echte. Bovendien mag Karina™, zo heeft ze hoogstpersoonlijk verordonneerd, zelf niet aanwezig zijn bij het uitvoeren van die opdrachten.

‘Ik zei al tegen mensen’, bekent één van de sollicitanten lachend. ‘Als ze mij niet uitkiest, ga ik het misschien gewoon tóch doen.’ Zo geeft iedereen zijn eigen invulling aan het schimmenspel dat Karina rondom zichzelf heeft opgezet. Inclusief haar moeder Inge Beumer-de Boer. Tenminste… als dat inderdaad mams is. Een buitenstaander begint al snel alles in deze joyeuze film met argusogen te bekijken. ‘Gelukkig’ lijkt Inge inderdaad op de moeder uit Beumers vorige film (…) (2023), een al even associatieve en kolderieke tocht langs het Niet-Aangeboren Hersenletsel van Karina’s vader Ron.

En hoewel zij deze hele onderneming heeft opgezet om zichzelf te ontlasten en een deel van haar werkzaamheden uit te besteden, blijkt het nog een hele klus om de vervangers aan te sturen. Al die identiteiten – zowel de echte als de aangenomen – beginnen volledig door elkaar heen te lopen. Is dit de manier om te ontsnappen aan jezelf en aan een hectisch leven van deadlines en exposities? vraagt Beumer zich af, terwijl ze in haar provisorisch in elkaar geknutselde controleruimte naar haar eigen ‘meerkoppige Karina Beumer-monster’ kijkt. Hoeveel kun je van jezelf uitbesteden?

Terwijl ze zichzelf, in al die verschillende gedaanten, gecompliceerde levensvragen stelt, houdt Beumer ‘t ten allen tijde luchtig. De Originele Karina Beumer wordt daardoor al net zo origineel, grappig en ontregelend als recente films van/over/met geestverwanten zoals Bart Eysink Smeets, Dick Johnson en Stefano Keizers. En als argeloze kijker heb je alle gedachtenkronkels, spitsvondigheden en bokkensprongen van Karina™ en de (ex) Karina Beumers maar te volgen. Totdat hun zorgvuldig geconstrueerde werkelijkheid ’t ook voor niet-Karina’s verdomd lastig maakt om aan haar te ontsnappen.

Want in dit vervangingsproject, waarmee de initiator natuurlijk vooral in haar eigen hoofd laat kijken, is voor de verandering nu eens echt de verbeelding aan de macht.

Helmut Boeijen beeldende kunst, kunst & cultuur, tekenen

Jamie Wyeth And The Unflinching Eye

Juno Films

‘Wat nu als hij naar zijn moeder was vernoemd en Jamie James zou heten?’ werpt Timothy Standring, curator van het Denver Museum Of Art, op. ‘Zouden we hier dan ook zitten?’ Jamies achternaam is alleen Wyeth. Hij is een telg van de bekende Amerikaanse kunstenaarsfamilie. Zijn opa N.C. Wyeth (1882-1945), die overigens nog voor zijn geboorte overleed, was een bekende schilder en illustrator. En Jamie’s vader Andrew Wyeth (1917-2009) geldt als één van de belangrijkste Amerikaanse kunstenaars van de twintigste eeuw.

Jamie Wyeth (1946) heeft zich gaandeweg echter aan de schaduw van zijn voorgangers weten te ontworstelen. In deze verzorgde film zoekt filmmaker Glenn Holsten de kunstenaar op in zijn boerderij in het Noordoosten van de Verenigde Staten. In zijn eigen atelier schildert hij, inmiddels toch ook dik in de zeventig, nog altijd als een bezetene. De verfklodders zitten in zijn gezicht als hij in Jamie Wyeth And The Unflinching Eye (tv-versie: 52 min.) samen met familieleden, intimi en kunstkenners vertelt over zijn leven, loopbaan en werk.

Hij verwerft al op jonge leeftijd een naam met iconische portretten van wijlen John F. Kennedy, ‘Mr. Olympia’ Arnold Schwarzenegger en sterdanser Rudolf Nureyev. Volgens Joyce Hill Stoner, curator van het Winterthur Museum, gaat Wyeth te werk als een rechtbanktekenaar, op zoek naar de verhalen achter de gezichten. Artpopheld Andy Warhol wordt via Wyeths nietsontziende blik bijvoorbeeld een onaantrekkelijke voyeur, met kille ogen en een enorme pimpelpaarse neus. Warhol zelf doet er niet al te moeilijk over. Alleen dat paars had wel wat minder gemogen.

Sindsdien heeft Wyeth diezelfde priemende ogen ook gericht op intimi, landschappen én dieren. Een serie over de zeven erfzonden bijvoorbeeld, met zeemeeuwen in de hoofdrol. Het is alsof Wyeth dan doordringt tot het wezen van zijn subjecten en zo de grotere thema’s des levens kan blootleggen. Hij heeft zich zo allang bewezen als een waardig lid van de familiedynastie, betoogt deze film. ‘Zou Jamie het ook hebben gemaakt zonder de Wyeth-naam?’ vraagt Timothy Standring nog maar eens ten overvloede en geeft meteen antwoord. ‘Ja… Ja!’

Helmut Boeijen egodocu, film, fotografie, kunst & cultuur

De Verliefde Camera

c: Ed van der Elsken

Na een lange close-up van een vrouw die is begonnen aan haar bevalling, verlegt de camera zijn aandacht even naar de man naast haar bed. Hij kijkt geconcentreerd toe. Via de lens van De Verliefde Camera (38 min.), welteverstaan. Het is de befaamde Nederlandse fotograaf en filmmaker Ed van der Elsken (1925-1990). En hij blijkt niet de vader van de baby die aanstonds wordt geboren.

Van der Elsken is bezig met een fotoserie over de mens, vertelt hij na de openingsscène van deze collageachtige productie uit 1971, die werd bekroond met de Staatsprijs voor de Filmkunst. Van de geboorte tot de dood dus. Veel naakte lichamen en zo nu dan zowaar ook wat ‘aangeklede mensen’. Terwijl de camera zijn publiek de wereld van dik een halve eeuw geleden voorschotelt, blijft de fotograaf zelf, ogenschijnlijk à l’improviste, commentaar geven.

Als hij zijn kast met dia’s opentrekt, ‘vijfduizend fotootjes van verre reizen’, komt Ed van der Elsken als verteller pas echt op stoom. Over reizen naar Madagaskar, Japan, Rusland, Nepal en Cuba, waar hij als vriend van het regime flink in de watten werd gelegd. Ga dan als ‘linkse sympathisant’ maar eens objectief en kritisch verslag doen. Hij liet zich tijdens zulke trips vaak begeleiden door andere coryfeeën van de lage landen, zoals Harry Mulisch, Nico Scheepmaker en Hugo Claus.

Hij ontmoette er ook internationale kopstukken zoals de Cambodjaanse staatsman Sihanouk, verbaasde zich over het ‘emotionele type’ Soekarno en maakte familiefoto’s van prins ‘Juan Carlos huttemetut’ (maar werd de volgende dag toch gewoon aangehouden). En in Kenia moest Van der Elsken, nadat hij had bijgedragen aan het redden van een zwaargewonde man, volgens een plaatselijk gebruik (en eigen zeggen) ‘de maagdelijke dochter van die kerel ontvangen in mijn hotel’.

Op de bijbehorende foto’s is te zien hoe hij, strak in zijn eigen camera turend, op bed een poedelnaakte zwarte vrouw in zijn armen houdt. It’s all in a day’s work for photography man, zullen we maar zeggen. Verder is de Nederlandse beelddenker in/met De Verliefde Camera aan het werk te zien in zijn eigen studio, bij een voetbalwedstrijd en tijdens een ritje met het hele gezin in een jeep door de omgeving van Edam, waarbij ook de kinderen even aan het stuur mogen.

Er straalt onmiskenbaar onbeschaamdheid en ook een aanstekelijk soort levenslust uit zijn verhalen en werk, in deze klassieke korte film die een perfecte introductie vormt voor het fenomeen Ed van der Elsken, zowel de man als de kunstenaar, en de tijd waarvan hij een onverzadigbare chroniqueur was.

Helmut Boeijen arbeid, IDFA 2023, kunst & cultuur, mode

Youth (Spring)

Cinema Delicatessen

In klassieke direct cinema-traditie laat Wang Bing in deze documentaire de werkelijkheid gewoon zien zoals ie is, zonder enige vorm van opsmuk. Toch bepaalt de Chinese filmmaker met hoe hij, als de spreekwoordelijke vlieg op de muur, het leven van medewerkers van de textielindustrie in de Chinese stad Zhili vastlegt in lange observerende beelden, welke scènes hij daarvan monteert (als hij dat al doet; Bing laat een shot graag staan) en de volgorde waarin hij hun miniverhaaltjes vervolgens plaatst natuurlijk wel degelijk welk idee wij, als zijn publiek, daaraan moeten overhouden.

Youth (Spring) (215 min.), een film waarvoor hij tussen 2014 en 2019 heeft gefilmd in enkele van de in totaal 18.000 naaiateliers in Zhili, toont veelal jonge textielarbeiders uit de provincie die de (inter)nationale behoefte aan ‘fast fashion’ moeten zien te bevredigen met een constante aanvoer van goedkope (kinder)kleding. Bing volgt simpelweg hoe ’t hen daar in die bedompte en rommelige werkruimtes – en op de plekken waar ze even pauzeren, in de huizen waar ze samen wonen en bij de gelegenheden waar ze in hun schaarse vrije tijd proberen te ontspannen – dag in dag uit vergaat.

Zijn film verplaatst zich steeds van het ene atelier naar het andere. Personages die net zijn geïntroduceerd en verhalen die pas lijken te zijn opgezet – een jong koppel dat een abortus overweegt, gesteggel over (stuk)loon met een barse chef of het gesjans tussen een jongen en een meisje dat hem niet zegt te zien zitten – worden weer verlaten voor nieuwe werkers en hun dagelijkse beslommeringen. Op een andere plek, die verdacht veel lijkt op de vorige. En het duurt ook verdacht lang voordat hij bij vertrouwde personages in een al bekende situatie terugkeert.

Het is duidelijk: het gaat Wang Bing niet zozeer om de individuen, maar om het systeem, de ogenschijnlijk tamelijk desolate wereld, waarvan zij deel uitmaken. Het repetitieve karakter van de werkzaamheden in al die verschillende sweatshops wordt weerspiegeld in de documentaire zelf. Te midden van de ook al overuren makende naaimachines houden werknemers zich onledig met steeds min of meer dezelfde activiteiten: kletsen, roddelen, flirten, klieren en ruziën (vechten zelfs). Zonder daadwerkelijk uitzicht op het betere leven, waarvan ze openlijk of in stilte lijken te dromen.

De boodschap is na een klein uur wel helder, maar dan heeft deze observerende film, opgezadeld met een tamelijk intimiderende speelduur van drie en een half uur, nog ruim twee derde te gaan. Youth (Spring) is bovendien slechts het eerste deel van wat een trilogie moet worden.

Helmut Boeijen beeldende kunst, kunst & cultuur, tweede wereldoorlog

Anselm

Cherry Pickers

Hij is nog nét een oorlogskind. Op 8 maart 1945 had Anselm Kiefers vaderland Duitsland zich nog altijd niet officieel gewonnen gegeven. Met zijn werk zou de kunstenaar later rücksichtslos in het Duitse verleden peuren. In een land waar het liefst werd gezwegen over de Tweede Wereldoorlog kwam hem dat op zowel lof als kritiek te staan.

Voor de fotoreeks Besetzungen (1969) maakte Anselm Kiefer in landen die ooit waren bezet door de nazi’s bijvoorbeeld naargeestige zelfportretten, waarvoor hij op allerlei plekken in het Wehrmacht-uniform van zijn vader de Hitlergroet bracht. ‘Ik deed wat ik dacht wat toentertijd absoluut nodig was’, vertelde hij er later over. Het zwijgen moest volgens Kiefer worden doorbroken. ‘Ik weet ook niet wie of wat ik was geweest in 1930 of 1939. Ik weet ook niet wat ik zou hebben gedaan. Veel intellectuelen vinden echter dat ik zulke vragen niet moet stellen.’

Regisseur Wim Wenders neemt in het immersieve portret Anselm (93 min.), gefilmd in 3D, de tijd voordat hij deze omstreden episode uit Kiefers loopbaan en oeuvre aanroert. Eerst introduceert hij diens monumentale atelier van ruim 81 hectare in Croissy-Beaubourg, nabij Parijs. Een gigantische ruimte waar de kunstenaar in eerste instantie niet meer dan een nietige figuur te midden van zijn eigen kolossale kunstwerken lijkt. Hij rijdt er fluitend langs op zijn bakfiets, alsof hij is verdwaald in een autonoom opererend magazijn dat zich allang heeft losgemaakt van een dubieuze multinational. 

Daar wordt een geheel eigen wereld opgeroepen, die Wenders nog eens extra kleur geeft met gefluisterde gedachtespinsels van zijn hoofdpersoon en barokke klassieke muziek. Later toont hij de schilder en beeldhouwer aan het werk. Kiefer werkt op zulke enorme schaal dat er soms ook een hoogwerker of vorkheftruck aan te pas moet komen. Samen met een assistent speelt hij tevens een spel met vuur en water. Anselm Kiefer zorgt voor vlammen, zijn medewerker blust die weer. Zo kleuren ze een gigantisch kunstwerk verder in en scheppen een wereld die is getekend door het vuur.

Interviews blijven intussen vrijwel volledig achterwege. Wim Wenders vertelt liever met beeld. Hij roept Kiefers jeugd op met een fraaie animatiescène, zijn latere leven krijgt gestalte met sfeervolle impressies van zijn werk en inzichtelijke televisiereportages. Wenders heeft bovendien enkele sleutelmomenten uit Anselm Kiefers leven gereconstrueerd. Zijn neefje Anton Wenders speelt hem als kind, terwijl Kiefers eigen zoon Daniel de kunstenaar op latere leeftijd vertolkt. (Net) als zijn vader maakt hij bijna halverwege de film, op het één of andere schuldige landschap, de omstreden groet.

Anselm heeft zich dan allang gepositioneerd als een imposante, eigenzinnige en bespiegelende film over één van de grootste (na)oorlogse kunstenaars, die zich stelselmatig verzet tegen ‘the unbearable lightness of being’.

Helmut Boeijen armoede, gevangenis, geweld, Nederlands Film Festival 2022, oorlog, vluchtelingen

Buurman Abdi

Als het aan de hoofdpersoon Abdiwahab Ali had gelegen, zou deze documentaire ‘Tussen Gekte En Geniaal, Tussen Gevaar En Genade Beweegt Abdi Zijn Leven’ hebben geheten. Of: ‘Tussen Gekte En Gevaar, Genade En Volgeladen Met Creativiteit’. Met dan schietgeluiden erachteraan. Filmmaker Douwe Dijkstra heeft echter voor Buurman Abdi (28 min.) gekozen. Zijn korte documentaire over de Somalische man, die de werkruimte naast hem in gebruik heeft en die hij graag beter zou leren kennen, viel onlangs op het Locarno Film festival in de prijzen en werd geselecteerd voor de European Film Awards.

Niet voor niets. Het is een buitengewoon ingenieuze film, die consequent rommelt met de waarneming van de kijker en tegelijkertijd een wezenlijk verhaal heeft te vertellen. Over een constructief heden, dat is geworteld in een destructief verleden. Abdi groeide op in een uiterst gewelddadige omgeving, arriveerde op zijn elfde in Nederland en kwam hier al snel ernstig in aanvaring met de wet. ‘Ik ben niet getraumatiseerd, hè’, zegt hij daarover stellig. ‘Over nergens, snap je.’ Hij voelt zich beslist geen slachtoffer. ‘Kan ook niet, want dat ben ik niet.’ Die nuchtere constatering krijgt gaandeweg, als duidelijk wordt wat hijzelf zoal op zijn kerfstok heeft, steeds meer reliëf.

Tegenwoordig lijkt Abdi z’n leven op de rit te hebben. Hij werkt als meubelontwerper. Trots laat hij in Douwe’s atelier enkele van zijn creaties zien. In diezelfde ruimte gaan ze samen ook aan de slag met acteurs, maquettes en een ‘green screen’ (waarop bijvoorbeeld echte omgevingsbeelden van Mogadishu kunnen worden geprojecteerd) om re-enactments te maken van de heftige gebeurtenissen uit zijn leven, in zowel Somalië als Nederland. Zo wordt de kijker niet alleen geconfronteerd met het verhaal dat Abi van zijn herinneringen heeft gemaakt, maar ook met hoe dat verhaal dan weer, in samenwerking met Douwe Dijkstra, heel zorgvuldig op beeld wordt gefabriceerd.

‘Wat je hebt gedaan, is niet wie je bent’, stelt de hoofdpersoon. En dat blijkt een thema om grondig te exploreren. Tegelijkertijd is Buurman Abdi ook een film met humor, inventiviteit én makerslol. Met hun acteurs, nepwapens, schaalmodellen en camera’s hebben de twee buurmannen duidelijk veel plezier gehad bij het reconstrueren van Abdi’s verwoestende ervaringen. Die dubbelheid, ook terug te zien in de joyeuze vorm, maakt van deze documentaire een soort macaber feest voor de oogballen. Een afdaling in een persoonlijke hel, die beslist niemand had willen missen.

Helmut Boeijen beeldende kunst, discriminatie, geschiedenis, kunst & cultuur, Nederlands Film Festival 2022

Natasja Kensmil – You Want It Darker

Interakt

Met ferme penseelstreken verft Natasja Kensmil een groot deel van haar eigen schilderij weg. ‘Ik ben er effe klaar mee’, zegt ze gefrustreerd. ‘Ik heb niet gewonnen.’

‘Van jezelf?’ wil filmmaakster Lisa Boerstra weten.

‘Nou, van het schilderij’, glimlacht de Surinaams-Nederlandse kunstenares ontevreden. ‘Of wij hebben samen niet gewonnen, laat ik het zo zeggen.’

Kensmil worstelt soms niet alleen met haar ambacht, maar ook met de subjecten daarvan: personen en artefacten uit de tijd dat Nederland een onvervalste VOC-mentaliteit had, de zeven zeeën bevoer én overal slaven maakte. Met haar werk brengt ze de achterkant van ons koloniale verleden, zoals dit doorgaans in musea werd/wordt gepresenteerd, in beeld. Daarmee is ze inmiddels doorgedrongen tot het hart van exposities in het Amsterdam Museum en Stedelijk Museum. Natasja Kensmil heeft in 2021 bovendien de prestigieuze Johannes Vermeer Prijs ontvangen.

Het intieme en geladen portret Natasja Kensmil – You Want It Darker (52 min.) komt heel dichtbij de gevierde kunstenares. In haar atelier, dat fungeert als een burcht waarmee ze de gevaren van de wereld buiten de deur kan houden, observeert Boerstra hoe Kensmil werkt aan haar eigen, zwart omrande en skeletachtige variaties op traditionele regenten- en schuttersstukken. Werk dat, gezien haar eigen geschiedenis, een zeer persoonlijke lading heeft. Hetzelfde geldt ook voor de Sleeping Beauty-serie, een reeks schilderijen van opgebaarde kinderen.

Toen haar eigen zoontje ernstig ziek werd, raakte Kensmil gegrepen door de post mortem-fotografie van de Victoriaanse tijd en begon zelf ook te experimenteren met ‘wat de dood doet met kleur’. Ze legt uit: ‘Dat is een heel proces. En dat is ook wat ik bij mijn zoontje zag toen hij een hartstilstand kreeg en werd gereanimeerd. Het eerste wat je ziet is een bewusteloos lichaam, maar je ziet ook meteen de kleur veranderen.’ Het resultaat is een indringende serie kunstwerken, waarmee ze de dood gelukkig op afstand heeft weten te houden.

Tegelijkertijd belicht Lisa Boerstra in deze persoonlijke documentaire, gezegend met sfeervol camerawerk en een expressieve soundtrack, met Kensmils moeder en haar zus Iris (tevens beeldend kunstenaar) de getroebleerde jeugd van haar protagonist. Die nam als kind al haar toevlucht tot de kunst en zou, pas na enkele verplichte tussenstappen, op de Rietveld Academie belanden. Haar moeder heeft volgens eigen zeggen ‘gehuild als een klein kind bij de diploma-uitreiking’ en fungeert ook tijdens de uitreiking van de Vermeer Prijs als stralend middelpunt.

Daarmee wordt You Want It Darker zowel een boeiend inkijkje bij een toonaangevende kunstenaar, die steevast op het scherp van de snede opereert, als een portret van een hechte familie-eenheid, waarbij dat succes bepaald niet is komen aanwaaien.