Helmut Boeijen IDFA 2024, oorlog, rusland

The Invasion

Atoms & Void

Er wordt niets platgeschoten. Er vallen geen bommen. En slechts een heel enkele keer klinkt ergens op de achtergrond het luchtalarm. Toch is die vervloekte oorlog in elk frame van The Invasion (145 min.) aanwezig. De Oekraïense cineast Sergei Loznitsa richt zijn camera in deze observerende film op het leven van alledag in zijn land, dat ondanks die Russische aanval van begin 2022 gewoon doorgaat – en toch ook weer niet.

In de indrukwekkende openingsscène van bijna een kwartier is de oorlog overigens alomtegenwoordig. Zwijgend aanschouwt Loznitsa de uitvaart van vier gesneuvelde soldaten. De camera beweegt niet of nauwelijks en registreert slechts het verlies dat hier gedragen wordt. ‘Helden sterven niet’, zegt één van de sprekers met gedragen stem. ‘Ze leven voor altijd verder in ons hart. Hulde aan de Oekraïense held!’

Vrijwel direct daarna treden Ivan en Viktoria in het huwelijk. Zij in het wit, hij in zijn legeruniform. En zo dansen ze ook buiten op het plein, ten overstaan van familie en vrienden. In vrijwel elke situatie loopt wel iemand in legergroen rond. Een nieuwbakken vader in uniform bezoekt bijvoorbeeld z’n vrouw en kind. Liefdevol koost en verzorgt hij de pasgeboren baby, terwijl het front – dat is tenminste de suggestie – alweer wacht.

Zelfs de vrolijke assistente van de kerstman, die samen met hem cadeautjes uitdeelt aan kinderen, heeft onder haar roze uitdossing een legerbroek en kistjes aan. Haar echtgenoot is krijgsgevangen genomen door de Russen en verblijft slechts enkele tientallen kilometers verderop. Zij vraagt zich intussen af of hij misschien kan worden uitgeruild met gevangen Russische militairen – en welke man ze dan terug krijgt.

The Invasion, in de loop van twee jaar geschoten, kan doorgaan voor de zusterfilm van Maidan (2014), Loznitsa’s weerslag van hoe het gevecht om Oekraïne ruim tien jaar geleden begon. Hij heeft opnieuw meerdere cameraploegen aan het werk gezet, die in verschillende delen van het land miniverhaaltjes hebben opgetekend, waarvan hij met editor Danielius Kokanauskis een steeds van kleur verschietende film heeft gemaakt.

Om te benadrukken dat het leven nog altijd meer is dan schiettrainingen, mijnenvelden en uitvaarten. Ergens in dat geplaagde volk zit nog steeds warmte, vriendschap én humor. In een revalidatiecentrum stapt een man met twee beenprotheses bijvoorbeeld moeizaam van een trapje. Je doet me denken aan die meme met dat aapje, grapt een jonge vrouw, die hem filmt met haar mobiele telefoon. Ze mist zelf ook een been.

Het even pijnlijke als relativerende tafereel tekent de standvastigheid van een land, waar boeken van Russische schrijvers collectief worden afgedankt, bij kapotgeschoten flatgebouwen gewoon de hond wordt uitgelaten en kinderen elke dag naar school moeten (waar ze worden onderwezen over de oorlog, totdat een luchtalarm hen noopt om toch te verkassen naar een schuilkelder). Het dagelijks leven gaat door, móet doorgaan.

Met de camera als stille getuige van hoe de oorlog desondanks doordringt tot de haarvaten van de Oekraïense samenleving.

Helmut Boeijen boksen, oorlog, politiek, sport, vechtsport

Klitschko: More Than A Fight

SkyShowtime

‘We sterven liever dan dat we ons overgeven aan de Russen.’ Het is zo’n typisch onverzettelijk statement dat je verwacht van een burgemeester in oorlogstijd, zoals Vitali Klitsjko van de Oekraïense hoofdstad Kyiv. Sinds de Russische aanval op Oekraïne in het voorjaar van 2022 ligt ‘zijn’ stad onder vuur.

Het is overigens ook een statement dat je verwacht van een voormalig wereldkampioen boksen, zoals diezelfde Vitali Klitsjko. Samen met president Volodymyr Zelensky en Klitsjko’s jongere broer Vladimir, eveneens oud-wereldkampioen boksen en al net zo actief in de strijd tegen Rusland, vormt hij het gezicht van het Oekraïense verzet tegen de agressie van Vladimir Poetin. Als mannen van stavast laten de Klitsjko’s, die nooit tegenover elkaar in de ring stonden, zich beslist niet zomaar knock-out slaan.

Vitali Klitsjko’s relatie met Zelensky is alleen ijzig, blijkt al snel in de documentaire Klitschko: More Than A Fight (99 min.) van de Britse regisseur Kevin Macdonald. Tijdens zijn carrière als komiek heeft de Oekraïense president Klitsjko menigmaal te kakken gezet. Als een interviewer in de winter van 2022 aan hem vraagt hoe hun relatie is, antwoordt Klitsjko zuinig. ‘Er is geen relatie’, zegt hij met een uitgestreken gezicht. ‘Ik heb hem de hele oorlog niet gezien. Nou ja, wel op televisie natuurlijk.’

Als topsporter deed Vitali Klitsjko zijn eerste ervaringen op met het vrije westen. Hij dronk er cola. Geweldig! ‘Ze hebben je meegenomen naar een stad die speciaal is gebouwd om buitenlanders te rekruteren’, probeerde z’n vader, Sovjet-militair Vladimir, koud water te gooien over het enthousiasme van z’n zoon. ‘Ik zei: pap, dat is niet waar’, herinnert Vitali zich. ‘Maar m’n vader liet zich niet overtuigen.’ Pas later, toen het IJzeren gordijn allang z’n glans was kwijtgeraakt, verloor ook hij z’n geloof in de Sovjet-droom.

Macdonald verbindt het heden en verleden voortdurend met elkaar in dit urgente portret. Ruim een jaar volgt hij Vitali Klitsjko’s uitdagingen als burgemeester van Kyiv. Tussendoor maakt hij uitstapjes naar de sportcarrière van zijn protagonist, die in eigen land begon als kickbokser en daarna naam maakte als bokser en – net als zijn broer Vladimir – wereldkampioen werd in het zwaargewicht. Tijdens de Maidan-revolutie van 2014 begon Klitsjko zich ook als politicus te manifesteren.

In zijn hoedanigheid van burgervader probeert hij nu Kyivs inwoners te beschermen en ondersteunen. Tegelijk wachten Klitsjko ook buitenlandse verplichtingen. Samen met zijn broer reist hij de halve wereld rond om steun te vergaren voor Oekraïne, waarbij er onderweg nog een paar bokshandschoenen worden geveild voor de goede zaak. ‘U moet goed begrijpen: we verdedigen niet alleen ons land’, houdt hij daarnaast Europese burgemeesters, waaronder Sharon Dijksma van Utrecht, voor. ‘Maar u allemaal.’

In eigen land staat hij regelmatig recht tegenover de regering van Volodymyr Zelensky. De twee politieke opponenten sparen elkaar niet, ook niet in oorlogstijd. Zelensky schuift Klitsjko in het openbaar zomaar de dood van een zevenjarig meisje in de schoenen, terwijl die beweert dat de president een soort Rusland 2.0 wil maken van Oekraïne. Het is een ontluisterend tafereel: in een land waar nationale eenheid bittere noodzaak lijkt, gaan de twee politieke kopstukken rollebollend over straat.

Deze blik op de vuile oorlog die binnen het strijdende Oekraïne wordt uitgevochten, is één van de troeven van dit boeiende portret, waarin ook Klitsjko’s moeder Nadeshda, zoons Yegor-Daniel en Max en ex-vrouw Natalia aan het woord komen. Toen Rusland op 24 februari 2022 Oekraïne binnenviel, waren de twee echtelieden, zonder dat de buitenwereld dit wist, verwikkeld in een scheiding. Ook daardoor liet Klitsjko zich niet knock-out slaan. Zoals het cliché dan luidt: het land en de plicht riepen.

En die roepen, ruim tweeënhalf oorlogsjaren later, nog altijd voor Vitali Klitsjko, de boksende burgemeester van Kyiv.

Helmut Boeijen oorlog, politiek, rusland, syrië

Putin And The West

VPRO

Op 24 februari 2022 vallen Russische troepen hun buurland Oekraïne binnen. Het is de schokkende afsluiting van een periode waarin de spanning tussen de twee landen stelselmatig is opgevoerd. Deze doortimmerde driedelige docuserie van Tim Stirzaker reconstrueert de weg naar die oorlog en start in het najaar van 2013 als de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj plotseling besluit om een jarenlang voorbereid associatieverdrag met de Europese Unie níet te ondertekenen. Twee weken later zet hij in Moskou wél zijn handtekening onder een deal met Rusland.

Deze stap – weg van het vrije westen, terug naar wat nog niet zo lang geleden de Sovjet-Unie was – zou zijn afgedwongen door Vladimir Poetin en leidt tot massale protesten op Maidan, het Onafhankelijkheidsplein in Kyiv. Die worden in de navolgende winter met brute kracht neergeslagen door het bewind van Janoekovitsj. In het volgende jaar annexeert Rusland De Krim, zogezegd om de Russische inwoners van dit deel van Oekraïne te beschermen, en wordt vlucht MH17, met bijna tweehonderd Nederlandse passagiers, uit de lucht geschoten door pro-Russische separatisten.

Deze dramatische gebeurtenissen, gereconstrueerd in de eerste aflevering van Putin And The West (180 min.), vormen de aanloop naar het epische conflict dat zich in de navolgende jaren aftekent tussen de Russische leider, die het uiteenvallen van de Sovjet-Unie liefst direct terugdraait, en het westen, dat ‘s mans ambities als een gevaar voor de wereldvrede beschouwt. Daarbij gaat het er soms stevig aan toe. ‘Ik lieg tegen je’, vat de Britse Minister van Defensie Ben Wallace de Russische houding samen. ‘Jij weet dat ik lieg. Ik weet dat jij dat weet. En ik ga tóch tegen je liegen.’

Aflevering 2 verlegt de aandacht naar het Midden-Oosten, waar de Arabische Lente, de opkomst van Islamitische Staat en met name de oorlog in Syrië voor internationale spanningen zorgen. Poetin kiest daarbij de kant van Bashar al-Assad, een dictator die er niet voor terugdeinst om zijn eigen bevolking aan te vallen met chemische wapens. Rusland dekt hem in de rug met het bombarderen van Syrische steden. De slotaflevering werkt vervolgens toe naar de Russische invasie van Oekraïne, die gaandeweg onvermijdelijk begint te worden, hoezeer Rusland ook blijft ontkennen.

De vorm van dit soort geopolitieke series van het Britse productiehuis Brook Lapping (9/11 – Life Under Attack, Inside Europe: Ten Years Of Turmoil en Trump Takes On The World) is doorgaans traditioneel. De kracht zit hem vooral in de sprekerslijst. Behalve allerlei regeringsfunctionarissen en topdiplomaten komen ditmaal de Oekraïense leiders Poroshenko en Zelezny, EU-president Barroso, de Britse premiers Cameron en May, secretaris-generaal van de NAVO Stoltenberg, de Franse president Hollande en de Nederlandse eurocommissaris Frans Timmermans aan het woord.

En die maken van hun hart geen moordkuil. De voormalige Britse premier Boris Johnson klapt bijvoorbeeld uit de school over een ontmoeting met Vladimir Poetin. ‘Boris, ik wil je natuurlijk niets aandoen’, zei die volgens Johnson. ‘Maar met een raket zou het niet meer dan een minuut duren.’ Zulke inkijkjes, al dan niet bewust opgedist om de opponent in een kwaad daglicht te stellen, geven deze serie sjeu en zorgen tegelijk voor inzicht in het hoofd van de mannen die onze wereld bestieren. Zij laten zich soms net zo goed leiden door rancune of (gekrenkte) trots als door het land of belang dat ze zeggen te dienen.

In het voorjaar verschijnt het tweeluik Putin And The West At War.

Helmut Boeijen feminisme, oorlog, politiek, terrorisme, vluchtelingen, vrijheid van meningsuiting

In Her Hands

Netflix

‘Mevrouw Zarifa Ghafari, asalaam alaikoem’, leest de jongste burgemeester van Afghanistan zelf voor. ‘U blijft heidens werk doen ondanks onze waarschuwingen. In naam van de democratie verspreidt u verdorvenheid in onze samenleving. Voor de laatste keer: we bevelen u om Maidan Wardak binnen een week te verlaten. Als u weigert, wordt u vermoord.’ 

Zarifa Ghafari, slechts 26 jaar oud, laat zich niet intimideren door de dreigbrief van de Taliban. Ook al hebben zij de omgeving van de hoofdstad van de Afghaanse provincie Wardak, zo’n veertig kilometer van Kabul, inmiddels stevig in hun greep. ‘Mannen hebben hier de afgelopen 40 of 50 jaar hun kans gehad’, zegt ze strijdlustig. ‘Wat hebben ze bereikt? Niks.’

In januari 2020, negentien maanden voor de dramatische val van Kabul in augustus 2021, zijn de documentairemakers Tamana Ayazi en Marcel Mettelsiefen bij de moedige politica en haar entourage aangesloten voor de aangrijpende film In Her Hands (93 min.). De Taliban, waarvan ook enkele strijders worden geportretteerd in de documentaire, krijgen dan steeds grotere delen van het verscheurde land in hun macht.

Terwijl Zarifa in de Verenigde Staten een Women of Courage-award krijgt uitgereikt en de Afghaanse president Ashraf Ghani haar vervolgens in het parlement ‘een dappere vrouw’ noemt, neemt het gevaar voor haar en de haren zienderogen toe. Intussen worstelt ze in kleine kring tevens met de verwachtingen van haar conservatieve vader, commandant van de aanvalstroepen bij het ministerie van defensie in Kabul.

Die twee verhaallijnen komen op een dramatische manier samen. Tegelijkertijd raakt Zarifa Ghafari vervreemd van haar steun en toeverlaat: chauffeur en bodyguard Massoud, een man die haar altijd met één hand op z’n pistool rondrijdt en zijn leven voor haar zou geven. Als hun wegen zich scheiden, zullen ze allebei hun weg moeten vinden in een ronduit vijandige omgeving. Massoud simpelweg doordat hij wordt geassocieerd met een ideologische tegenstander van de Taliban. Zarifa is daarnaast ook nog eens vrouw.

Via deze twee jonge Afghanen schilderen Ayazi en Mettelsiefen een land dat permanent in staat van oorlog verkeert en nu weer, in elk geval bezien vanuit het perspectief van de vrouwen, in ‘the dark ages’ terecht dreigt te komen. De vertelling eindigt uiteindelijk in 2022, een jaar na de val van Kabul, wanneer de ogen van de wereld alweer enige tijd op Oekraïne zijn gericht, de Taliban ongestoord Afghanistan naar hun hand kunnen zetten en politieke tegenstanders hun leven daar niet meer zeker zijn.

Helmut Boeijen dictaturen, rusland, vrijheid van meningsuiting

Winter On Fire: Ukraine’s Fight For Freedom

Netflix

De demonstranten op Maidan, het Onafhankelijkheidsplein in Kiev, weten het zeker: Oekraïne hoort bij Europa. In het najaar van 2013 eisen ze dat president Viktor Janoekovitsj, zoals beloofd, het akkoord met de Europese Unie ondertekent. Hij heeft echter in het geheim al een bondgenootschap gesloten met de Russische president Vladimir Poetin, die mordicus tegen de toenadering tussen zijn buurland en het vrije westen is.

Sinds Oekraïne zich in 1991 heeft losgemaakt van de Sovjet-Unie is de relatie met Rusland, dat het land koste wat het kost binnen z’n invloedssfeer wil houden, sowieso zeer gespannen. Tijdens de protesten op Maidan is er dan ook weinig nodig om de zaak volledig te laten escaleren. De demonstranten komen lijnrecht tegenover de regering Janoekovitsj te staan. En die verlaat zich op grof geweld om de onrust de kop in te drukken.

Filmmaker Evgeny Afineevsky belicht de 93 barre winterdagen van 2013/2014 in Winter On Fire: Ukraine’s Fight For Freedom (98 min.) vanuit het perspectief van de demonstranten op het plein. Nauwgezet reconstrueert hij met talloze betrokkenen, met zeer uiteenlopende achtergronden, de dramatische gebeurtenissen op of rond Maidan, die met schokkende beelden, ondersteund door een onheilszwangere soundtrack, opnieuw worden opgeroepen.

Wat is begonnen als een vreedzaam protest tegen de regering, mondt al snel uit in een confrontatie tussen gewone Oekraïners en de (politie)staat. ‘We zijn niet bang om voor onze vrijheid te sterven’, zegt een man op het plein strijdbaar, terwijl de kogels om zijn oren vliegen. ‘Vrijheid is voor ons. Vrijheid is van ons. We zullen winnen en Oekraïne zal bij Europa horen en bij de vrije wereld.’ Uiteindelijk worden er zelfs sluipschutters ingezet om dwarsliggers zoals hij eronder te krijgen. 

Als de geest eenmaal uit de fles is, krijgt zelfs een repressief regime die er echter niet zomaar weer in. In 2014 zal Oekraïne tóch een associatieverdrag tekenen met de Europese Unie, maar dat blijkt uiteindelijk vooral een voorbode van nog veel meer ellende met Vladimir Poetin, die de leider van een groot Russisch rijk wil zijn.