Helmut Boeijen Jaaroverzicht 2025, journalistiek, Movies That Matter 2025, rusland, spionage

Antidote

Channel 4

Eind 2022 komt de officiële mededeling: Christo Grozev is op een Russische Most Wanted-lijst geplaatst. Dat het Bulgaarse kopstuk van het internationale onderzoekscollectief Bellingcat tot staatsvijand wordt verklaard, komt niet als een verrassing. De Bulgaarse burgerjournalist strijkt Vladimir Poetin al zeker sinds 2014, toen hij een prominente rol begon te spelen in Bellingcats onderzoek naar de daders van de aanslag op vlucht MH17, tegen de haren.

Met zijn samenwerking met de Russische oppositieleider Aleksej Navalny om te ontdekken wie er verantwoordelijk was voor de poging om hem te vergiftigen, het onderwerp van de Oscar-winnende documentaire Navalny (2022), speelde Grozev zichzelf nog eens nadrukkelijk in de kijker bij Poetin en de Russische veiligheidsdiensten. Als het aan de FSB ligt, is de Bulgaar ongetwijfeld eenzelfde lot beschoren als Aleksej Navalny, die op 16 februari 2024 overleed in een Siberische strafkolonie.

Begin 2023 wordt Christo Grozev, terwijl hij in de Verenigde Staten verblijft, geconfronteerd met een Russisch complot om hem te vermoorden, het startpunt van de spannende en urgente documentaire Antidote (90 min.) van James Jones (On The President’s Orders, Chernobyl: The Lost Tapes en Wanted: The Escape Of Carlos Ghosn). De film uit 2024 zal, zo wordt bij het begin aangekondigd, aan de hand van nieuwe ontwikkelingen steeds worden geactualiseerd.

Daarbij kan ‘t ook gaan om de twee andere cases die Jones belicht in deze met straffe animaties vormgegeven film belicht: het tragische lot van het Russische oppositielid Vladimir Kara-Murza bijvoorbeeld. Nadat er in de afgelopen jaren al twee pogingen zijn ondernomen om hem te vergiftigen, wordt hij nu berecht voor landverraad. Zijn vrouw Evgenia bepleit zijn zaak als banneling vanuit de Verenigde Staten en moet van daaruit aanzien hoe haar echtgenoot lichamelijk steeds kwetsbaarder wordt.

En dan is er de Russische klokkenluider, met behulp van deepfake-technologie onherkenbaar gemaakt, die betrokken was bij de ontwikkeling van nieuwe gifsoorten en Rusland nu definitief achter zich wil laten. ‘Ik ben klaar om te getuigen’, zegt hij op een hotelkamer, ergens in Europa. ‘Klaar om te vechten tegen het barbaarse, totalitaire, fascistische Russische regime.’ Hij moet alleen zijn gezin nog het land uit zien te smokkelen. En dat blijkt bepaald geen sinecure.

Stuk voor stuk betalen deze dappere opponenten van Poetin een onmogelijke prijs voor hun verzet tegen het Russische regime. Net als hun directe verwanten, de zwakke plek van elke ‘staatsvijand’, zoals ze regelmatig aan den lijve ondervinden. Hun belagers weten waar ze hen kunnen raken en zullen ook niet schromen om dat rücksichtslos te doen. Moed en standvastigheid gaan bij de helden van deze film dus bijna automatisch gepaard met angst en schuldgevoelens.

Antidote maakt de dreiging die hen en de hunnen permanent boven het hoofd hangt en hun hele leven dreigt te overschaduwen heel tastbaar en ontwikkelt zich zo tot een cruciale film over het hedendaagse Rusland en een waardig (en deprimerend) vervolg op Navalny.

Helmut Boeijen journalistiek, oorlog, rusland, terrorisme

Who Downed MH17?

Eliot Higgins, Bellingcat

Op 17 juli 2014 wordt niet alleen vlucht MH17 van Malaysian Airlines, op weg van Amsterdam naar Kuala Lumpur, uit de lucht geschoten boven Oost-Oekraïne. Bellingcat, het internationale onderzoekscollectief dat zojuist is opgericht door de Britse burgerjournalist/blogger Eliot Higgins, vindt op datzelfde moment z’n missie: het achterhalen van wie er verantwoordelijk is voor het neerhalen van dat passagiersvliegtuig en de dood van de 298 inzittenden, waaronder 196 Nederlanders.

Higgins en zijn multidisciplinaire team ontmoeten elkaar online, in de tijd dat Twitter nog een platform is om kennis en informatie uit te wisselen. Bellingcats uitgangspunt daarbij is: trust no one, test everything. Met behulp van Open Source Intelligence – ofwel: OSINT – krijgen de burgerjournalisten zo steeds meer zicht op wat er zich op die fatale donderdag heeft afgespeeld in Donetsk. Ze achterhalen essentieel bewijsmateriaal over het drama, dat zich heeft voltrokken in moeilijk toegankelijk oorlogsgebied. Het digitale spoor leidt naar een Russische BUK-raket.

In de driedelige docuserie Who Downed MH17? (132 min.) reconstrueert Jack Rampling met Higgins en getrouwen zoals Veli-Pekka Kivimäki, Iggy Ostanin en de Nederlander Robert van der Noordaa dat online-onderzoek waarmee Bellingcat doordringt tot het hart van het MH17-mysterie en meteen uitgroeit tot aartsvijand van Poetins Rusland. Dat heeft speciale trollenfabrieken ingericht om de schuld voor het neerhalen van het toestel bij Oekraïne neer te leggen. Heel lang ontbreekt echter het antwoord op twee cruciale vragen: wie vuurde die raket af en waarom?

Daarvoor meldt Christo Grozev, die later ook een sleutelrol zal spelen in het onderzoek naar de moordaanslag op de Russische oppositieleider Aleksej Navalny (zoals vervat in de Oscar-winnende documentaire Navalny), zich bij het onderzoekscollectief. Hij weet samen met de Russische journalist Roman Dobrokhotov audio-opnamen van de mogelijke daders te verbinden aan concrete personen. Zo voeden zij tevens het officiële MH17-onderzoek, waarin aanklager Digna van Boetzelaer, die eveneens participeert in deze miniserie, een centrale positie inneemt.

Who Downed MH17? laat zo treffend zien hoe ‘the wisdom of the crowd’ daadwerkelijk voor maatschappelijke doeleinden wordt ingezet. Om de impact van de aanslag duidelijk te maken en zijn vertelling extra emotionele lading te geven, introduceert Rampling bovendien, naast de toenmalige Nederlandse premier Mark Rutte en minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans, de nabestaanden van twee slachtoffers: de familie van de Britse passagier Richard Mayne en de moeder van de Nederlander Bryce Frederiksz die samen met z’n vriendin Daisy om het leven is gekomen.

Tijdens de rechtsgang moeten zij aanzien hoe de verantwoordelijken voor hun immense verdriet de dans proberen te ontspringen.

Helmut Boeijen dictaturen, Jaaroverzicht 2022, journalistiek, Movies That Matter 2022, politiek, rusland, vrijheid van meningsuiting

Navalny

Dogwoof

Ze geven elkaar een ‘high five’, Aleksej Navalny en Christo Grozev. Samen hebben ze zojuist het complot om Navalny te vermoorden ontrafeld. Grozev, een Bulgaarse nerd die actief is voor het onderzoekscollectief Bellingcat, heeft eerst allerlei datasets gecombineerd en zo ontdekt wie er verantwoordelijk waren voor de vergiftiging van de Russische oppositieleider. En Navalny zelf heeft de Russische geheimagenten vervolgens vanaf zijn hersteladres in Duitsland onder een valse naam gebeld en voor de camera verleid om details van het complot aan hem prijs te geven. De gesprekken zullen in zijn eigen veelbekeken YouTube-show belanden.

Het is een fascinerende scène: de man die op 20 augustus 2020 ternauwernood een moordaanslag – met het favoriete gif van de Russische geheime dienst FSB: Novichok – heeft overleefd luist de professionele killers er nu ijskoud in en haalt zich daarmee wederom de woede op de hals van president Vladimir Poetin, die al enige tijd consequent weigert om zijn naam uit te spreken. Aleksej Navalny is een man met stalen ballen, zo blijkt opnieuw als hij korte tijd later terugkeert naar Rusland. Op het vliegveld van Moskou loopt hij begin 2021, vastberaden, recht in de armen van een arrestatieteam.

De contouren van Navalny’s epische clash met de dictator die zijn land al sinds 2000 in een ijzeren greep houdt en de voorlopige afloop daarvan mogen dan al bekend zijn, in Navalny (99 min.) krijgen ze extra diepte en impact. Regisseur Daniel Roher dringt echt door tot Poetins grote opponent en enkele van zijn getrouwen, waaronder z’n vrouw Yulia en kinderen Dasha en Zakhar. Vanuit die positie aan de binnenkant kan hij vereeuwigen hoe zij de spanningen van het moment proberen te dragen en verdrijven. Tegelijkertijd blijven ze dapper de confrontatie met het Poetin-regime zoeken. Want Navalny en de zijnen weigeren om zich monddood te laten maken – of gewoon dood.

In het centrale interview confronteert de filmmaker zijn hoofdpersoon ook met twijfelachtige episoden uit zijn politieke verleden. Dat wordt hem niet in dank afgenomen door Navalny’s medewerker Maria Pevchikh. De charismatische politicus zelf geeft geen krimp en beantwoordt alle vragen. En als Aleksej Navalny van Roher de camera krijgt om het Russische volk toe te spreken, voor het geval er iets met hem zou gebeuren, houdt hij in deze urgente en enerverende documentaire een vertrouwd klinkend pleidooi voor verzet: ‘Het enige wat het kwaad nodig heeft om te overwinnen is dat goede mensen aan de kant blijven staan.’

Hoewel Aleksej Navalny zelf, als persoon en politicus, in de afgelopen jaren bepaald niet aan de zijlijn is blijven staan, lijkt het nettoresultaat van al die moed en dat doorzettingsvermogen op dit moment uiterst teleurstellend. Want uiteindelijk eindigt deze film, die treffend het verstikkende klimaat in Poetins Rusland blootlegt, gewoon in mineur: met een held die voor onbepaalde tijd achter de tralies is beland. Intussen grossiert zijn opponent in moord en doodslag.

Helmut Boeijen beeldende kunst, kunst & cultuur

Christo: Walking On Water

Zelfrelativering siert de mens. Het is doorgaans niet de meest in het oog springende eigenschap van vooraanstaande kunstenaars. Op weg naar een potentieel meesterwerk telt elk detail. Uiteindelijk zal iedereen in dat proces dus naar hun pijpen moeten dansen – goedschiks dan wel kwaadschiks. Want het zelfverkozen doel heiligt alle middelen.

The Floating Piers moet in 2016 het werk worden waarmee een lang gekoesterde wens van Christo en zijn vrouw en vaste samenwerkingspartner Jeanne-Claude, die in 2009 overleed, eindelijk in vervulling gaat. Waar eerdere pogingen in Argentinië en Japan vastliepen in het plaatselijke bureaucratische moeras, moet het nu gebeuren bij het Italiaanse Iseomeer: gewone stervelingen krijgen de kans om over water te lopen.

De observerende camera van regisseur Andrei Paounov legt in Christo: Walking On Water (100 min.) vast hoe de temperamentvolle Bulgaars-Amerikaanse kunstenaar en z’n team, waarin zijn neef Vladimir Yavachev waar nodig als bullebak fungeert, de ene na de andere politieke, technische, en logistieke hobbel moeten nemen om het concept dat al in 1970 ontstond uit te werken. Zo nu en dan dreigt het hele project in het… ja, water te vallen en lijkt de documentaire een moderne variant op Lost In La Mancha te worden.

En als Christo’s eerste kunstproject sinds Jeanne-Claudes dood kan worden onthuld – je kunt erover twisten of de wandelaars tussen Sulzano, Monte Isola en het eilandje San Paolo werkelijk over water lopen, of gewoon over een ‘dahliageel’ watertapijt van plastic kubussen en canvas doek – levert dat vanwege de enorme publieke belangstelling weer zijn eigen problemen op, waarvoor Vladimir enkele plaatselijke notabelen en medewerkers moet uitkafferen. Hij dreigt zelfs om het imposante kunstwerk voortijdig te sluiten.

Bij het verwerkelijken van een artistieke visie past het misschien niet om compromissen te sluiten, maar is het natuurlijk ook niet de bedoeling dat willekeurige bezoekers gevaar lopen. Behalve dat ze hun hart eraan verliezen, natuurlijk. Of zich ouderwets door Christo laten –woordgrapwaarschuwing! – inpakken.