De laatste getuigen van het Derde Rijk. Sinds 2008 is filmmaker Luke Holland naar hen op zoek geweest. Naar de handlangers van het Derde Rijk, om precies te zijn. Niet de grote roergangers – de verpersoonlijking van het kwaad – maar de gewone bruinhemden. Doodgewone Duitse mannen en vrouwen die nu eenmaal meededen aan het grote kwaad. Via jeugdorganisaties zoals de Hitlerjugend of Bund Deutscher Mädel of bij de sterke arm van het verderfelijke regime: de Wehrmacht, Waffen-SS of de kampbewaking.
Het Horst Wessel-lied zit er nog steeds in, blijkt in Final Account (94 min.). Ze weten ook nog hoe Joden roken. Dat ze kromme neuzen hadden. En echt overal de schuld van waren – of die gewoonweg kregen. Al op jonge leeftijd werden deze onderknuppels van het nationaalsocialisme grondig geïndoctrineerd. En ze hadden toen niet de tegenwoordigheid van geest om zélf te denken. Medelijden met Joden had ie niet, vertelt Herbert Fuchs bijvoorbeeld, die later Obersturmführer bij de SS zou worden. Ook niet toen tijdens de Kristallnacht de synagoge in brand werd gestoken. ‘Het kon me helemaal niks schelen.’
Ze moeten zich nu verhouden tot dat verleden. De één raakt de geur van de gaskamers nooit meer kwijt, een ander zoekt z’n toevlucht tot het onvermijdelijke ‘Ich habe es nicht gewusst’ en een derde roemt de kameraadschap binnen de SS en wil zich daar nooit voor verontschuldigen, omdat ze in zijn ogen niets, helemaal niets, te maken hadden met de concentratiekampen. ‘Wij bevonden ons aan het front’, klinkt ’t fier. ‘Oog in oog met de vijand.’ Een ander SS-lid weigert nog altijd om te erkennen dat hij, een lid van de elite, onderdeel was van een misdadige eenheid. ‘Ik zou mezelf besmeuren als ik dat zou toegeven’, zegt hij treffend. ‘En dat wil ik niet.’
Hun getuigenissen zijn door Holland omkleed met archiefmateriaal, stillevens van het schuldige landschap, stemmige muziek en teksten waarin de tol van het naziregime nuchter wordt beschreven en becijferd. In die kille feiten zitten de gevolgen van al die individuele keuzes – of het ontbreken daarvan – opgesloten. Net als vergelijkbare films zoals het klassieke Shoah en de Nederlandse interviewfilm Zwarte Soldaten is Final Account echter het relaas van veelal jonge mensen. Waarbij de vraag onvermijdelijk is: hadden wij ‘t werkelijk anders gedaan? De moed gehad om een ander pad te kiezen? Of simpelweg het vermogen om over de eigen schutting te kijken?
Final Account komt tot een grimmige climax als voormalig SS’er Hans Werk in 2011, op de plek waar ooit de beruchte Wannseeconferentie plaatsvond, in gesprek gaat met een groepje (voor de camera geanonimiseerde) studenten. Nadat hij uitgebreid het boetekleed heeft aangetrokken en zegt dat hij zich schaamt voor wat ze overal in Europa hebben aangericht, krijgt Werk ’t aan de stok met één van de studenten. Die vindt dat hij hen een schuldgevoel zit aan te praten. De oude man reageert als door een adder gebeten: ‘Ik zeg: jij bent één van hen!’. Na een verhitte woordenwisseling wil Hans Werk zijn jonge gehoor nog één ding meegeven: laat je niet verblinden.
Want daders worden niet geboren, is ‘s mans stellige overtuiging en tevens het leidmotief voor deze ontnuchterende film. Die worden gemaakt.
De DocUpdate 