Helmut Boeijen syrië, vluchtelingen

Maalstroom

Documentaires vertellen – vanwege het lange productieproces soms met enige vertraging – gezamenlijk het verhaal van onze tijd. Ze laten zien wie wij, mensen, zijn, wat ons bezighoudt en waar we voor staan. Over weinig thema’s zijn in de afgelopen jaren bijvoorbeeld zoveel films gemaakt als over de oorlog in Syrië en de vluchtelingenstroom die daardoor op gang is gekomen.

Die documentaires geven het fenomeen, dat eenvoudig in abstracte – en soms ronduit onmenselijke – termen is te vatten, een humaan gezicht. Ze houden ons een spiegel voor: wij hadden hulpverlener kunnen zijn in een volledig verwoeste stad (Last Men In Aleppo), vaste bewoner van een vluchtelingenkamp in Libanon (The Long Season) of doelwit van Islamitische Staat (City Of Ghosts).

Verwende westerlingen zoals wij (of beter: zoals ik) bereiken echter onvermijdelijk ook een verzadigingspunt. Dan dreigt een zekere verveling en ontstaat honger naar een nieuwe verhaal. Andere films met andere helden die andere obstakels moeten overwinnen. Intussen blijft, natuurlijk, gewoon het leed. Van gewone mensen, in of uit Syrië, voor wie het bekijken van documentaires een onbegrijpelijk westers tijdverdrijf moet zijn.

Over zulke gewone Syriërs worden nog altijd films gemaakt. Maalstroom(45 min.) van Misja Pekel bijvoorbeeld, een documentaire over weemoed die voor een groot deel is opgebouwd uit ‘found footage’, beelden die door al even gewone Syriërs zijn gemaakt met hun mobiele telefoon, consumentencamera of tablet: hoe ze onbekommerd zwemmen, lekker gaan stappen of enthousiast sneeuwballen gooien. Pekel bemachtigde de beelden via een oproep op Facebook, die werd ondersteund door gewone Syriërs.

Met het op die manier verzamelde materiaal en zelf geschoten beelden van een poging om de oversteek te maken van Calais naar Dover, bijeengehouden door een poëtische tekst van de Syrisch-Palestijnse dichter Ghayath Almadhoun, roept Pekel het Verloren Land van deze ontheemden op en reconstrueert hij tevens hun reis, en de bijbehorende gemoedstoestand, naar het Beloofde Land: het Europa dat wij gewoon, zonder nadenken, al jaren bewonen.

Het is een melancholieke dwaaltocht geworden langs bitterzoete herinneringen en onbezonnen toekomstdromen. Over een ‘gewoon’ leven. Hier en nu. In de vele gezichten die in Maalstroom passeren kun je als kijker moeiteloos je eigen spiegelbeeld herkennen. Want ‘zij’ is in werkelijkheid natuurlijk ‘wij’.

Helmut Boeijen vluchtelingen

But Now Is Perfect

EO


In Riace kun je betalen met Charlie Chaplin-biljetten, Che Guevara-geld of Martin Luther King-flappen. Tenminste als je een immigrant bent en al een tijd zit te wachten op geld van de Italiaanse overheid. Het is een idee van burgemeester Domenico Lucano, die ervoor zorgde dat de nieuwkomers in zijn dorp in elk geval in hun eerste levensbehoeften konden voorzien. Zonder de gastvrijheid van Lucano, eerder al te zien in de documentaire It Will Be Chaos en een aflevering van Tegenlicht, hadden we nog nooit gehoord van het dorp in de Zuid-Italiaanse regio Calabrië.

Riace is tevens het toneel van But Now Is Perfect (55 min.), de nieuwe film van Carin Goeijers die op het IDFA in première gaat en in competitie is voor de prijs voor beste middellange Nederlandse documentaire. Het Italiaanse dorp, dat een reputatie verwierf als veilige thuishaven voor vluchtelingen en zo de vergrijzing en krimp van het eigen dorp een halt toeriep, ligt alweer enige tijd onder vuur. Net als de burgervader zelf, die ervan wordt beschuldigd dat hij niet zorgvuldig is omgegaan met overheidsgeld. De Italiaanse regering probeert ondertussen Lucano’s droomproject te ontmantelen.

Deze documentaire tekent de menselijke gevolgen daarvan op in de kleine dorpsgemeenschap, waarbinnen oude en nieuwe Italianen samen proberen te leven. Goeijers richt haar aandacht in het bijzonder op de Nigeriaanse vrouw Becky Moses. Ze woont al enkele jaren in Riace en lijkt behoorlijk ingeburgerd, maar moet verplicht vertrekken naar een opvangkamp, elders in de regio. Daar loopt het niet goed met haar af, een dramatische gebeurtenis die de filmmaakster inleidt met een symbolische zwarte kat die door de straten van het dorp zwerft.

Moses laat een flinke schoenencollectie en nog wat andere spullen achter. In de openingsscène van deze documentaire, die wat mij betreft soms wat dichter bij het tragische levensverhaal van de hoofdpersoon had mogen blijven, toont een bevriende dorpsgenoot ze mismoedig aan de camera. Het zijn de restanten van een in de knop gebroken leven – en daarmee ook van een idealistisch experiment, dat rigoureus de nek dreigt te worden omgedraaid.

Helmut Boeijen vluchtelingen

Onderkomen


’Beetje rustiger, hè?’. De zeventiger Huub heeft het even gehad met Ghullam, die hem zojuist in een balorige bui heeft begroet met ‘alles goed, brother?’. ‘Wie?’, reageert de Afghaanse jongen uitdagend. ‘Je hebt geen verblijfsvergunning’, stelt Huub scherp. ‘Dus je moet je wel een beetje…’ Het was een grapje volgens Ghullam, maar Huub is niet overtuigd. ‘Ja, grapje, ik begrijp het’, zegt hij geïrriteerd. ‘Je bent een grapjas.’

Het is niet altijd pais en vree in de sloopflat te Maastricht, waar drie Afghaanse tieners al enkele jaren de dag door moeten zien te komen met televisie, muziek en sporten. Intussen hopen ze op een verblijfsvergunning. De jongens zijn als minderjarige naar Nederland gekomen en hebben toen een AMV-status (Alleenstaande Minderjarige Vluchteling) gekregen. Gepensioneerde vrijwilligers van VLOT, een plaatselijke afdeling van het Leger des Heils, begeleiden hen nu bij hun pogingen om definitief in Nederland te mogen blijven.

In Onderkomen (69 min.) volgt Jacqueline van Vugt hun gezamenlijke pogingen om een weg te vinden door het Nederlandse asieldoolhof. Nadat eerdere pogingen zijn gestrand, vertellen ze nu hun ware verhaal – of een verhaal waarvan ze denken dat het een verblijfsvergunning oplevert. De één is christen geworden, een ander beroept zich erop dat hij homoseksueel is. Maar of met die nieuwe insteek de poort van Fort Nederland nu wél kan worden opengebroken?

Van Vugt heeft de dramatische levensverhalen van Keiber, Noori en Ghullam en hun ervaringen met de Nederlandse asielprocedure laten visualiseren door enkele studenten van de opleiding Communication & Multimedia Design van de Hogeschool Arnhem Nijmegen. Hun fraaie animaties vormen beslist een meerwaarde voor deze treffende documentaire, maar roepen tegelijkertijd de vraag op hoe waarheidsgetrouw die verbeelding is (en kan zijn) van een verleden dat zo omstreden én bepalend voor de toekomst is.

Ghullam heeft ambities als rapper. Jacqueline van Vugt vroeg voormalig Osdorp Posse-rapper Def P. of hij met de Afghaanse jongen een titelnummer voor de documentaire wilde opnemen.
Helmut Boeijen vluchtelingen

It Will Be Chaos

HBO

Twee doodskisten worden uit de laadbak van een truck getakeld. Voorzichtig worden ze op de grond gezet. Enkele vrouwen storten zich hevig geëmotioneerd op de kisten. Het hartverscheurende tafereel speelt zich af op het Italiaanse eiland Lampedusa. De Middellandse zee heeft zojuist 367 weerloze mensen verzwolgen, nadat er brand is uitgebroken op hun boot die vervolgens is gekapseisd.

Zijn het illegalen of vluchtelingen? Voor Giusi Nicolini, de burgemeester van Lampedusa, is dat in 2013 geen vraag. Zij staat voor humane opvang van de nieuwkomers. Het Italiaanse openbaar ministerie besluit tegelijkertijd doodleuk om de overlevenden van de ramp te vervolgen als illegale asielzoekers. Één van hen, de Eritreeër Aregai, moet daarnaast ook nog getuigen tegen de kapitein van de boot. Niet veel later verdwijnt hij in de illegaliteit.

Aregai is één van de hoofdpersonen van It Will Be Chaos (93 min.), een ambitieuze documentaire waarvoor Lorena Luciano en Filippo Piscopo vijf jaar lang (2013-2018) in alle uithoeken van Europa filmden. De vlieg op de muur-documentaire probeert niets minder dan de totale Europese migrantencrisis te vatten. Van Italiaanse vissers die op zee vluchtelingen redden en lijken bergen tot landgenoten die vinden dat diezelfde mensen direct moeten worden gedeporteerd.

De Syrische familie Orfahli besluit nochtans de oversteek naar Europa te maken. In de Turkse stad Izmir wacht vader Wael al dagenlang op bericht van de smokkelaar die voor hen de overtocht zal regelen. Terug naar huis kunnen ze niet meer. Nadat de Orfahli’s zijn vertrokken, is hun huis volledig verwoest. Nu wacht een tocht per rubberboot naar het Griekse eiland Lesbos. Luciano en Piscopo volgen hen van dichtbij, op de lange weg naar het Europese vasteland.

Ze verbinden de persoonlijke verhalen van Aregai en de familie Orfahli met korte sfeerimpressies vanuit de veelheid aan plekken waar de vluchtelingenproblematiek aan de orde komt: het Griekse vluchtelingenkamp Idomeni, een partijbijeenkomst van Silvio Berlusconi en het Italiaanse dorp Riace, waar de idealistische burgemeester Domenico Lucano (onlangs ook te zien in Tegenlicht) voor opvang van tweehonderd vluchtelingen heeft gezorgd. It Will Be Chaos offreert zo een veelomvattende kijk op de Europese migrantencrisis. Het is verder geen héél bijzondere film.
Helmut Boeijen dans, kunst & cultuur, oorlog, syrië

Dance Or Die


‘Iedereen vecht zijn eigen oorlog’, zegt Ahmad Joudeh bij de start van Dance Or Die (54 min.), een indringende film van Roozbeh Kaboly, die al diverse reportages voor Nieuwsuur maakte over de ontheemde danser. ‘Toen ik besloot om danser te worden, begon mijn oorlog.’ Even later loopt hij door Yarmouk, het volledig kapot geschoten Palestijnse vluchtelingenkamp in de Syrische stad Damascus waar hij opgroeide. Dan weerklinkt geweervuur. ‘Ze schieten op ons’, reageert hij laconiek. ‘Maar ze kunnen me niet raken.’

Ze hebben hem ooit in zijn benen proberen te schieten, stelt Ahmad zonder omhaal van woorden. Omdat hij de plaatselijke kinderen wilde leren dansen. Als reactie heeft hij een levensmotto in zijn nek laten tatoeëren: ‘dans of sterf’. Waarna hij de daad bij het woord voegt en, te midden van de onvoorstelbare ravage die de Syrische burgeroorlog heeft aangericht, een stijlvolle kleine dansvoorstelling geeft. Pure schoonheid, te midden van totale vernietiging. Hij zal in deze film op nog meer opmerkelijke plekken dansen, zoals bijvoorbeeld in een verweesde parkeergarage.

Ahmad Joudeh woont inmiddels anderhalf jaar in Nederland, danst bij het Nationale Ballet en begint zo langzamerhand een graag geziene gast in voorstellingen en televisieprogramma’s over de hele wereld te worden. Het leven lacht hem ogenschijnlijk toe; binnen de balletwereld heeft hij zijn plek en geestverwanten gevonden. Intussen blijft hij natuurlijk gewoon ‘een danser’, zo’n beetje het ergste wat zijn traditionele vader kon bedenken. Een schande voor de familie. Homoseksueel waarschijnlijk. Het huwelijk van zijn ouders ging eraan kapot.

Vanuit Amsterdam probeert Joudeh de relatie met zijn moeder thuis te onderhouden. En dan blijkt plotseling ook zijn vader in Europa te zijn aanbeland, waar hij zijn zoon, een internationale ster inmiddels, maar al te graag wil ontmoeten. Slaagt vader erin om zich te verzoenen met zijn zoon? Dat kleine verhaal, van een kind dat geaccepteerd wil worden door zijn ouder, vormt het hart van deze fraaie film, die een grote en schokkende wereldgebeurtenis en het leven daarna terugbrengt naar de menselijke maat.
https://www.youtube.com/watch?v=Vw-kZABueC4
Helmut Boeijen minderheden, onderwijs

De Witte Vlucht

KRO-NCRV

In De Witte Vlucht (52 min.) van Camiel Zwart staat vanavond de Nijmeegse Basisschool Het Octaaf centraal. De school ligt midden in een veelkleurige wijk en moet met lede ogen aanzien hoe blanke ouders hun kinderen vaak naar een school in een andere wijk sturen.

Directeur Roger Visser neemt daarmee geen genoegen en gaat op pad om zijn ‘zwarte school’ aan de ouder te brengen in de wijk. Hij is van harte welkom bij een aantal stellen die hun schoolkeuze nog niet hebben bepaald en die een positieve (en wellicht ook wat sociaal wenselijke) grondhouding aannemen tegenover Het Octaaf.

Daarbij is het wel jammer – en ook erg tekenend – dat de ouders die hun kinderen al elders hebben ondergebracht niet voor Zwarts camera willen verschijnen en hem alleen kort telefonisch te woord willen staan. Bang dat ze zullen worden weggezet als elitair of zelfs racistisch. Die scherpte had De Witte Vlucht soms wel een beetje kunnen gebruiken.
Helmut Boeijen vluchtelingen

Os Buul

KRO-NCRV

In Budel werden geen dode varkens aan bomen opgehangen. Toch maakte de komst van een asielzoekerscentrum heel wat los in het Brabantse dorp, gelegen aan de grens met Limburg en België. Ellen Davids, die opgroeide in ’Os Buul’, maakte er een genuanceerde documentaire over.

Als (voormalige) insider dringt ze door tot in het hart van het dorp en komt ze voorbij de clichés en het bijbehorende wij-zij denken die elk echt gesprek in de weg staan. Zo blijken niet alle tegenstanders van het centrum doorgewinterde racisten en dragen echt niet alle voorstanders geitenwollen sokken.

Os Buul (54 min.) is daardoor een even afgewogen als menselijk portret geworden van een dorp dat (on)gewild middelpunt wordt van een actuele maatschappelijke kwestie.
Helmut Boeijen vluchtelingen

Stranger In Paradise

VPRO

Het is een naar smoelwerk dat in Stranger In Paradise (69 min.) een klasje zojuist in Europa gearriveerde vluchtelingen achtereenvolgens genadeloos afblaft, net iets te veel bij de hand neemt en op de regeltjes wijst. Een personage dat je als kijker zo nu en dan met liefde en plezier op zijn bakkes zou willen slaan. Hij, de tegendraadse leraar, is een afspiegeling van wie wij zijn; het Europa dat zich teweer stelt tegen de continue stroom vreemdelingen.

Regisseur Guido Hendrikx maakt in deze straffe documentaire, de openingsfilm van het International Documentary Festival Amsterdam in 2016, gebruik van een acteur. Valentijn Dhaenens (De Helaasheid Der Dingen) speelt zijn rol van leraar met verve en zet zijn ‘leerlingen’ ogenschijnlijk met liefde en plezier onder een koude douche.

Hendrikx en Dhaenens houden de kijker intussen een genadeloze spiegel voor; wat zijn die vluchtelingen nu werkelijk voor ons? Hulpbehoevende vrienden van veraf? Potentiële profiteurs? Terroristen? Of…? Dergelijke vragen maken van Stranger In Paradise een ronduit ongemakkelijke film, die je moet (maar eigenlijk niet wilt) kijken.
Helmut Boeijen onderwijs, vluchtelingen

De Kinderen Van Juf Kiet

KRO-NCRV

In de klas van juf Kiet in het Brabantse dorp Hapert wordt Nederlands gesproken. Althans, dat is de bedoeling. In werkelijkheid nemen Kiets migrantenkinderen, waaronder ook veel vluchtelingen die net in Nederland zijn gearriveerd, regelmatig hun toevlucht tot hun moedertaal.

Die kinderen staan centraal in de observerende documentaire De Kinderen Van Juf Kiet (113 min.). De juf mag dan alom tegenwoordig zijn in het klaslokaal, met haar stem en de heel precieze aanwijzingen die ze daarmee geeft, maar vaak valt ze letterlijk buiten het frame.

De camera blijft te allen tijde gericht op de kinderen en bivakkeert permanent op hun ooghoogte. Juf Kiet is slechts een belangrijke bijfiguur. In de levens van deze ontheemde kinderen die een plek proberen te vinden in een nieuw land, te beginnen in deze klas.

Én in deze naar haar vernoemde film van het vermaarde docu-echtpaar Peter en Petra Lataster, die maandenlang in de Nederlandse bioscopen draaide. Het is een documentaire zonder enige opsmuk; geen interviews, montagetrucs of muziek om het drama aan te zetten.

Het verteltempo is kalm, op het trage af zelfs. Waardoor je als kijker gedwongen wordt om weg te zinken in het kleine (en tegelijk levensgrote) leed en geluk van deze ontheemde kinderen en hun strenge, maar ook uiterst liefdevolle juf.

Waar de kinderen van Juf Kiet moeten acclimatiseren in Nederland, staan de leerlingen van De Verrekijker, in de verwante documentaire Vergeet Mij Niet over een school met kinderen van uitgeprocedeerde asielzoekers, aan de vooravond van een (verplicht) vertrek uit het land.

Gezamenlijk tonen deze menselijke films de twee kanten van de medaille voor vluchtelingenkinderen in Nederland en de zeer betrokken leerkrachten die hen op de momenten dat het er echt toe doet proberen bij te staan.